Þegar íslenskir bankamenn gengu af vitinu

Uppljóstrun Panamaskjalanna er einn áfangi á langri göngu, sem hófst árið 1998 með annars vegar stofnun Kaupthing Luxembourg S.A. og hins vegar Landsbanki PCC (Guernsey) Limited.  Ég er svo sem enginn sérfræðingur í þeirri starfsemi sem fór fram í þessum fyrirtækjum (sem betur fer), en ljóst er að þarna hófst sú atburðarrás, sem hefur verið að rekjast upp fyrir augunum á okkur síðustu klukkutíma, daga og vikur.

Hinir tveir bankarnir, Íslandsbanki og Búnaðarbanki Íslands, gátu ekki verið eftirbátar og keypti sá fyrri Raphael & Sons Plc. í Bretlandi árið 1999, meðan sá síðari setti á fót Bunadarbankinn International S.A. Luxembourg árið 2000.  Sama ár keypti Landsbanki Íslands Heritables Bank í London, en hann var m.a. með starfsemi á Jersey.  Eins og sést á þessu, þá átti þetta allt sér stað fyrir "einkavinavæðingu" LÍ og BÍ.  Við sameiningu BÍ og Kaupþings, þá keypti LÍ síðan starfsemi BÍ í Luxemborg.

Hvers vegna voru íslenskir bankar að setja upp starfsemi í Luxemborg, á Guernsey og Jersey.  Ja, bankamaðurinn sem aldrei var ákærður, Halldór J. Kristjánsson, lýsir því ágætlega í grobbviðtali við Viðskiptablað Morgunblaðsins 6. janúar árið 2000.  Hann bjó vissulega að því á þessum tíma, að enginn áttaði sig á steypunni, en hann sagði m.a.:

[Stórfyrirtækin] nýta sér þetta til að ná betri stýringu, m.a. á skattskyldum sínum í alþjóðlegu umhverfi.  Það er jú eitt af því sem svona lögsaga getur auðveldað, þ.e. stjórnun í fjölbreyttu og flóknu umhverfi, til dæmis hjá stórfyrirtækjum sem reka starfsemi í nánast hverju einasta Evrópuríki, með ólíkum skattareglum og ólíkum frádráttarmöguleikum o.h.þ.  Erfitt getur verið fyrir fjölþjóðlegt fyrirtæki að stýra slíku og þar af leiðandi hentugt fyrir það að nýta sér umhverfi eins og á Guernsey.  Það þýðir ekki að fyrirtækið sé að skjóta undan skatti, heldur reynir það að stýra eignasafninu m.a. út frá skattaskuldbindingum og væntanlega með það að markmiði að hámarka arðsemi og þá að sjálfsögðu að lágmarka gjöld sem leggjast á starfsemina.

Þarna lýsir bankastjóri ríkisbankans, Landsbanka Íslands, að ríkisbankinn ætlaði að aðstoða viðskiptavini sína við skattsvik.

A.m.k. er eitt alveg á hreinu, að þessi "viðskiptaráðgjöf" bankanna var hafin fyrir einkavæðingu þeirra árið 2003.  Ríkisbankarnir tveir, Landsbanki Íslands og Búnaðarbanki Íslands, fóru þar fremstir meðal jafningja.

En hvers vegna varð þetta svona vinsælt meðal Íslendinga?  Þegar stórt er spurt eru svörin ótrúlega oft ákaflega einföld:

1. Hjarðhegðun:  Eftir að einn banki fór að bjóða upp á þetta, þá gerðu allir það.  Málið er nefnilega að vöruframboð íslensku bankanna er ákaflega einsleitt og enginn þorir að bjóða ekki það sama og hinir.

2. EES samningurinn: Fjöldi Íslendinga átti háar upphæðir í útlöndum og hafði treyst á bankaleynd, sem núna var að rakna upp.  Því var tilvalið að færa eignarhaldið og auðinn, þar sem minni líkur voru á að allt fyndist.

3. Þetta var smart: Ég efast ekki um að þetta hafi þótt sniðugt og smart.

4. Enginn var auðmaður með auðmönnum nema eiga svona félag: Ég held að það hafi gengið smitsótt meðal auðmanna um að þetta væri nauðsynlegt.

5. Auðmenn sáu ofsjónum yfir sköttum sem þeir greiddu til samfélagsins: Líklegast helsta ástæðan.

Afleiðingarnar að koma í ljós

Á Íslandi hrundi bankakerfið á nokkrum góðum dögum í október 2008.  Eftir á að hyggja, þá hefur gæfa Íslands líklegast aldrei verið meiri, en að þessir þrír bankar hafi fallið harkalega á nefið.  Auðvitað var enginn sammála því þá, en pælum bara í soranum sem búið væri að byggja upp til viðbótar, ef þeir hefðu haldið áfram að starfa.

Áður en bankarnir þrír féllu, höfðu þeir hjálpað ótrúlega mörgum Íslendingum, auðmönnum og öðrum sem vildu láta sem þeir væru auðmenn, að setja upp pappírsfélög í skattaskjólum út um allan heim.  Mér fannst nánast kjánalegt að sjá að Hrólfur Ölvisson og Sveinbjörg Kristjánsdóttir hafi verið skráð fyrir slíkum félögum.  Er ekki örvænting bankanna eftir að fá fleiri viðskiptavini orðin mikil, að fólk sem í raun átti ekkert var nógu ríkt til að eignast skattaskjólsfélag?  Eða var löngunin eftir að spila á leikvelli þeirra stóru svo mikil að menn urðu bara að vera með?

Í mínum huga bera tveir menn mesta ábyrgð á þessu skattaskjólsmálum:  Halldór J. Kristjánsson, fyrrverandi bankastjóri Landsbanka Íslands, og Sigurður Einarsson, þáverandi æðsti stjórnandi Kaupþings, lítils verðbréfafyrirtækis með aðsetur á annarri hæð húss við Hafnarstræti.  Að öllum líkindum má bæta á þennan lista Sigurjóni Þ. Árnasyni, þáverandi yfirmanni hjá Búnaðarbanka Íslands.

Já, við erum enn að bíta úr nálinni varðandi ósiðsama viðskiptahætti bankakerfis landsins síðustu 20 ár eða svo.  Ég hef þegar nefnt Íslandsbanka, Landsbanka Íslands, Búnaðarbanka Íslands og Kaupþing, en gleymum ekki Byr, SPRON, Straumi, SpKef og hvað þessar fjármálastofnanir hétu sem tóku þátt í þessu.  Viðurkennum þá staðreynd, að íslenskt fjármálakerfi var rotnara, en okkur hefur nokkru sinni dottið í hug.  Ég vorkenni þeim starfsmönnum þessara fjármálafyrirtækja, sem voru dregnir á asnaeyrunum af yfirmönnum sínum.  Ég vorkenni þeim starfsmönnum, sem telja þetta til afreka á ferilskrám að hafa leitt eða tekið þátt í þessum þætti viðkomandi fjármálafyrirtækja.

Siðferðishrun íslenska fjármálakerfisins hófst árið 1998.  Við erum enn að súpa seyðið af því siðferðishruni.  Við erum að líða fyrir að íslenskir bankamenn gengu af vitinu.  Ef ekki væri fyrir afglöp þeirra og "snilli", þá væri Ísland kannski bara "best í heimi", eins og við viljum svo gjarnan vera.

Af peningastefnu Seðlabankans

Ég er fyrir löngu hættur að vera hissa á vaxtaákvörðunum Seðlabanka Íslands.  Í fyrsta lagi, þá skil ég ekki hvernig bankanum dettur bara yfirhöfuð í hug að nota vexti til að hafa stjórn á verðlagi, því í litlu myntkerfi, þá hljótum við í staðinn fá mikinn gengisóstöðugleika, eins og reyndin hefur verið frá því að verðbólgustjórnun varð að markmiði bankans.  Hjá þjóð sem er mjög mikið háð útflutningstekjum, vegna einhæfni í framleiðslugreinum, þá hefði maður haldið að gengisstöðugleiki væri stærsta málið. Ég skil ekki hvernig hægt er reka fyrirtæki, gera áætlanir fram í tímann og kaupa og selja vörur milli landa, þegar maður veit aldrei hvaða gengi verður, þegar greiðslan loksins á sér stað.  Hvernig getur kaupmaður boðið upp á verðstöðugleika, ef 70% af verðinu ræðst af því hvert gengið er? 

En ég ætla ekki að velta fyrir mér hvort nota eigi stýrivexti/meginvexti við peningastefnuna heldur langar mig að skoða hvort þessir vextir séu reiknaðir út frá réttum forsendum.  Ekki það að ég sé hagfræðingur, en maður þarf ekki að vera hagfræðingur til að skilja breytur í líkani og geta litið forsendur gagnrýnum augum.

Taylor-reglan

Í grunninn styðjast flestir seðlabankar við svo nefnda Taylor-reglu á einn eða annan hátt við ákvörðun meginvaxta sinna.  Ekki það að hún notuð til að reikna vextina, heldur frekar að bankarnir beri vextina sína við útkokmu hennar til að sjá hvort vextir þeirra sýni fylgni við regluna.   Reglan er kennd við John B. Taylor, prófessor við Stanford háskóla.  Hann setti regluna fram árið 1993, en um svipað leiti settur tveir aðrir fram sambærilega reglu.  Reglan er peningastefnuregla sem gefur til kynna hvernig seðlabankar eigi að breyta meginvöxtum sínum til að bregðast við verðbólgu, þjóðarframleiðslu eða öðrum efnahagslegum skilyrðum.

Í upphaflegu framsetningu Taylors, þá segir hann að ákvarða eigi meginvexti út frá mismuninum á raunverulegri verðbólgu og verðbólgumarkmiðum og raunverulegri þjóðarframleiðslu og ætlaðri/hugsanlegri þjóðarframleiðslu:

þar sem:

	R(t)	Meginvextir í mánuði t
	π(t)	Verðbólga í mánuði t
		Verðbólgumarkmið (2,5% á Íslandi)
	RR(t)	Jafnvægisraunvextir/"náttúrulegir raunvextir"
		Lógariþmískt gildi raunverulegar þjóðarframleiðslu
		Lógariþmiskt gildi áætlaðrar/hugsanlegrar þjóðarframleiðslu

(Dálkur 2 sýnir breytur í reglunni eins og hún er sýnd fyrir neðan án Y(t).) Stuðlar og eiga að vera jákvæðir.  Taylor setti þá báða á 0,5.

Í sinni einföldustu mynd er reglan svona (miðað við 2,5% verðbólgumarkmið):

R(t) = (RR(t) + 2,5) + 1,5(π(t) – 2,5) + 0,5Y(t)

 

Seðlabankinn notar hins vegar afbrigði af reglunni i QMM líkani sínu sem er svona:

R(t) = 0,5R(t-1) + 0,5((RR(t) + 2,5) + 1,5(π(t) – 2,5) + 0,5Y(t))

Y(t) er framleiðsluspenna. Er reglan þá sögð hafa tafðan vaxtalið.

Seðlabanki Íslands og Taylor-reglan

Seðlabankinn notar ekki Taylor-regluna við sína vaxtaákvörðun, en í sérrit Seðlabanka Íslands nr. 4 - 2010 Peningastefna eftir höft segir:

Hefðbundin leið til þess að meta hvort aðhald peningastefnunnar sé hæfilegt er að bera saman vexti seðlabanka við vexti sem eru reiknaðir með svokallaðri Taylor-reglu (sjá t.d. Taylor, 1993) en hún hefur þótt gefa góða lýsingu á hegðun seðlabanka víða um heim.

Þórarni G. Péturssyni, aðalhagfræðingi bankans, ber meginvexti bankans saman við vexti samkvæmt reglunni í erindi sem hann hélt hjá Félagi atvinnurekenda í september sl.  Samkvæmt glæru, sem hann birti, þá sýna útreikningar bankans vissa fylgni milli ákvarðana Peningastefnunefndar og Taylor-reglunnar, eins og Seðlabankinn notar regluna.

 

Eins og kemur fram í texta undir myndinni (sést betur, ef smellt er á myndina og hún opnuð), þá eru ekki notuð sömu tákn fyrir breytur Taylor-reglunnar og í skilgreiningunni sem ég birti að ofan.  Það skiptir svo sem ekki máli, fyrir utan að GAP er notað fyrir muninn á raunverulegri og ætlaðri þjóðarframleiðslu og svo kallað framleiðsluspenna.

Samkvæmt línuriti Þórarins, þá voru meginvextir bankans (í daglegu tali nefndir stýrivextir) nánast þeir sömu samkvæmt ákvörðun Peningastefnunefndar og með notkun Taylor-reglunnar frá upphafi árs 2014 og fram á árið 2015.

Eru vextirnir réttir?

Mér hefur lengi fundist stýrivextir vera úr öllu samhengi við raunverulega stöðu hagkerfisins.  Hef ég þurft lítið annað að gera, en að benda á að meginvextir SÍ eru á skjön við vexti helstu viðskiptalanda Íslands.  Eftir síðustu vaxtaákvörðun Evrópska seðlabankans (ECB) í lok nóvember fór ég að skoða þetta betur.  Ástæðan er að ECB bar fyrir sig að verðbólga upp á 0,1% væri hættulega lág og því þyrfti að lækka stýrivexti til að örva hagkerfi evrulandanna.  Tilgreint var í tilkynningu ECB að verðbólgan hefði verið mæld samkvæmt samræmdri vísitölu neysluverðs (SNV).  Samkvæmt tölum Eurostat nam hækkun SNV 0,3% á Íslandi fyrir sama tímabil.

Munurinn á SNV og þeirri vísitölu neysluverðs (VNV), sem notuð er á Íslandi til að mæla verðbólgu, felst í því að nokkrir liði VNV eru ekki með í SNV.  Mikilvægasti liðurinn er sá sem heitir "reiknuð húsaleiga", en í honum er mælt húsnæðisverð.  Með það í huga skoðaði ég hvort hækkun húsnæðisverðs hefði verið óeðlilega mikið á Íslandi samanborið við helstu viðskiptalönd okkar.  Sú athugun leiddi í ljós að meðan hækkun húsnæðisverð hafi frá 1. júlí 2014 til 30. júní 2015 verið um 8% á Íslandi (samkvæmt tölum Eurostat), en verið á bilinu 5-12% í hinum löndunum.

Hvernig stendur á því að seðlabankar i Noregi, Svíþjóð, Danmörku og fleiri löndum auk ECB voru að halda meginvöxtum sínum við eða undir 0% í sambærilegri eða meiri verðbólgu og ekki ósvipuðum hækkunum húsnæðisverðs þegar SÍ er með sína vexti 5,75%?  Svarið liggur í þrennu:

1. Jafnvægisraunvextir eru 3,0% á Íslandi, en 2,0% í t.d. Bandaríkjunum.
2. Seðlabanki Íslands miðar við VNV en ekki SVN sem þýðir að SÍ mælir verðbólguna vera 1,8% í október en ekki 0,3%.
3. Það er jákvæð framleiðsluspenna á Íslandi, en líklegast er hún neikvæð á evrusvæðinu.

Látum atriði 1 og 3 liggja á milli hluta í bili og einblínum bara á atriði 2.  Hvað þýðir það fyrir niðurstöðu Taylor-reglunnar, að SÍ notar VNV en ekki SNV?

Auðvelt er að reikna það út.  Smellt er gildum inn í Taylor-regluna, eins og Þórarinn G. Pétursson birti hana á fundi Félags atvinnurekenda, og niðurstöður miðað við hvora neysluverðsvísitölu bornar saman.  Niðurstaðan er raun frekar skýr.  Munurinn miðað við mælingar fyrir október er 2,0%, þ.e. Taylor-reglan gefur meginvexti SÍ miðað við samræmda vísitölu 2,0% lægri en ef notuð er VNV.  2,0% lækkun þýðir að meginvextir SÍ ættu ekki að vera hærri en 3,75%, miðað við að SÍ heldur þeim í 5,75%!  Það þýðir jafnframt að óverðtryggðir vextir húsnæðislána yrðu um 5% í staðinn fyrir að vera yfir 7%.

Ef gert er ráð fyrir að um 1.000 ma.kr. af lánum heimilanna séu óverðtryggð, þá þýðir þessi breyting 20 ma.kr. lækkun vaxtakostnaðar!

Hvers vegna notar SÍ VNV en ekki samræmda vísitölu?

Ég hef lengi spurt hvers vegna Seðlabanki Íslands notar ekki samræmda vísitölu neysluverðs eða okkar eigin vísitölu án húsnæðisliðar við vaxtaákvarðanir sínar.   Í þeim ritum Seðlabankans, sem ég hef skoðað, þá hef ég ekki séð neina haldbæra skýringu á því.  Verið getur að hún finnist þar, en ég bara ekki fundið hana.  Hugsanlega er það sú hefð á Íslandi að reikna verðbólgu með húsnæðisliðnum inni sem ræður, en að hafa hann með breytir nokkuð mikið forsendum Peningastefnunnar, þegar það ástanda skapast að "neysluhluti" verðbólgunnar er lítill á móti hlutfallslega háum "fjárfestingahluta" verðbólgunnar.

Meðfylgjandi mynd sýnir mismuninn á þessum tveimur vísitölumælingum:

 

Eins og sjá má á myndinni hækkar VNV meira en SVN alla mánuði frá janúar 2005 þar til um mitt sumar árið 2008.  Frá þeim tima og fram í mars 2011 er hækkun SVN verulega meiri en VNV, þá tekur við sveiflukennt tímabil, en frá september 2013 hefur VNV hækkað meira í nánast öllum mánuðum og stóran hluta þess tíma er munurinn verulegur, þ.e. hlutfallslega.

Seðlabankinn hefur stært sér af því í ræðu og riti að stýrivextir/meginvextir bankans séu nokkuð réttir miðað við Taylor-regluna.  Sjáum nú hverju það skiptir að nota SVN í Taylor-reglunni í staðinn fyrir VNV.  Myndritið fyrir neðan sýnir fjórar línur, þ.e. útreikning vaxta eftir Taylor-reglunni annars vegar miðað við VNV og hins vegar SVN.  Aðrar breytur Taylor-reglunnar eru þær sömu í báðum útreikningum.  Upplýsingar um framleiðsluspennu eru sóttar í hinar ýmsu útgáfur Peningamála og upplýsingar um jafnvægisraunvexti eru sóttar QMM gagnagrunn SÍ.  Síðan koma tvær línur sem heita vextir SÍ. Línan Vextir SÍ 1 (ljós græn) eru þeir vextir sem töldust meginvextir SÍ allt fram til apríl 2014, en eftir það eru vextirnir samkvæmt línunni Vextir SÍ 2 (svört lína) kallaðir meginvextir SÍ.  (Tekið skal fram að Taylor-reglan er notuð með töfðum vaxtalið, sbr. skýringu að ofan.)

Eins og sést á línuritinu, þá eru meginvextir SÍ ýmist vanmetnir eða ofmetnir sé miðað við Taylor-regluna.  Þeir fylgja betur rauðu línunni en þeirri bláu.  Spurningin er hins vegar hvað hefði gerst á árunum fyrir hrun, ef þeir hefðu fylgt bláu línunni, þ.e. verðbólgu samkvæmt samræmdri vísitölu.  Meira um það á eftir.

Framleiðsluspenna og jafnvægisraunvextir

Tvær stærðir sem skipta miklu máli varðandi ákvörðun meginvaxta SÍ eru annars vegar framleiðsluspennan og hins vegar jafnvægisraunvextir.  Í hverju einast riti af Peningamálum er framleiðsluspenna fortíðarinnar reiknuð út og spáð fyrir um hver hún verður í framtíðinni (og raunar oft aftur í tímann).  Það er einna helst eins og hagfræðingar SÍ eigi í miklum erfiðleikum með að átta sig á þróun framleiðsluspennu jafnvel nokkur ár aftur í tímann (!), hvað þá að þeir hafi grænan grun um hvernig horfur til framtíðar eru (nema þá mjög grófar).  Svo dæmi sé tekið er í Peningamálum 2009/4 reiknað með að framleiðsluspenna vegna 2012 verði jákvæð um 0,9%.  Í næstu útgáfum Peningamála er spáin um framleiðsluspennu fyrir 2012: -0,2%, -0,5%, -1,2%, -0,6%, -0,6%, -1,5% og -2,2% í Peningamálum 2011/3.  Munar þarna ansi miklu, því helmingur framleiðsluspennunnar reiknast inn í niðurstöðu Taylor-reglunnar. Mismunur upp á 3,1% getur í þessu tilfelli hækkað spá um meginvexti um 1,55%.

Jafnvægisraunvextir eru síðan tala sem Seðlabankinn gefur ekki einu sinni upp í Peningamálum.  A.m.k. fann ég ekki annað en tilvísun í hugtakið án þess að gerð væri nokkur tilraun til að tilgreina hverjir þeir væru.  Þeir eru hins vegar gefnir upp í gagnagrunni fyrir QMM-líkan bankans.  Kemur þar fram að jafnvægisraunvextir voru ákveðnir 4,5% allt fram til 30. september 2008, en lækkaðir niður í 3,0% eftir það.  En hvað eru jafnvægisraunvextir?  Samkvæmt kennsluefni í þjóðhagfræði, þá eru það þeir vextir sem þarf til að koma hagkerfinu í jafnvægi, sem sagt mjög óræð stærð.  Eins og kom fram að ofan, þá eru þeir 3,0% á Íslandi að mati SÍ, en 2,0% í Bandaríkjunum.  Almennt eru þeir hærri í smærri hagkerfum en þeim stærri.

Velta má fyrir sér hvort þessi útreikningur á jafnvægisraunvöxtum sé réttur, þ.e. hvort sömu jafnvægisraunvextirnir eigi við í lítilli verðbólgu og í mikilli.  Nú væri gott að fá skoðun einhvers hagfræðings á því.  Öll breyting á jafnvægisraunvöxtum fer beint inn í niðurstöðu Taylor-reglunnar.  Miðað við að verðbólga, sama hvernig hún er mæld, er undir verðbólgumarkmiðum, þá eru jafnvægisraunvextir upp á 3% vel yfir 100% álag á verðbólgu.  Miðað við nýjustu verðbólgutölur samkvæmt VNV er álagið 1,5 falt og miðað við samræmda vísitölu er álagið 7,5 föld verðbólgan!

Loks má spyrja sig hvort breytingin á meginvöxtum úr veðlánsvöxtum í 7 daga innlánsvexti hefði átt að breyta jafnvægisraunvöxtunum.  Munurinn á þessum tvennum vöxtum er 0,75%.  Er þá hægt að segja með réttu að jafnvægisraunvextirnir séu 3%?  Er ekki réttara að segja þá vera 3,75%?  Er hægt að breyta viðmiðinu fyrir meginvexti án þess að breyta forsendunum sem notaðar eru?  Mér finnst það vera hrein og bein fölsun eða blekking að hliðra viðmiðinu til um 0,75% án þess að breyta forsendum gagna sem Taylor-reglan er fóðruð á.

Hefði notkun SVN við vaxtaákvörðun breytt einhverju?

Maður getur ekki annað en spurt sig hvort það hefði breytt einhverju fyrir hrun og eftir að nota SVN við ákvörðun meginvaxta SÍ í staðinn fyrir VNV.  Bláa línan á grafinu að ofan segir eitt og annað.  Er ekki líklegt að stýrivextir hefðu lækkað árið 2005, ef miðað hefði verið við SVN, í staðinn fyrir að hækka?  Lægri vextir hefðu líklegast dregið úr ásókn í vaxtamunaviðskipti.  Ómögulegt er að segja hvort hægt hefði verið að koma í veg fyrir míníkrísuna árið 2006, en Seðlabankinn hefði þá átt möguleika á að hækka stýrivextina duglega til að sporna að einhverju leiti gegn henni.  Í staðinn gerði bankinn í raun ekkert annað en að láta vextina elta verðbólguna.  Þeir voru ekki notaðir sem það stjórntæki sem þeir eiga að vera.

Annað sem skiptir máli hér er að fólk og fyrirtæki leituðu í gengistryggð lán til að flýja vaxtastefnu Seðlabankans.  Stýrivextir upp á 5% í stað 13,25% hefðu örugglega breytt einhverju. A.m.k. virðist ljóst, að stýrivextir með viðmið í verðbólgu samkvæmt SVN hefðu breytt miklu.

Nú eftir hrun, þá virðist sem Seðlabankinn hafi lækkað stýrivextina heldur hraðar en efni stóðu til.  Frá ársbyrjun 2014 hafa stýrivextir/meginvextir bankans verið hærri en Taylor-reglan segir.  Sé miðað við VNV, þá munar ekki alltaf miklu, en sé miðað við SVN, þá er munurinn umtalsverður.  Mestur fór munurinn í 3% í október og nóvember í fyrra (2014), en minnstur verið 1,6% í ágúst.

Breytingar á húsnæðisverði og verðbólga

Það sem af er þessu ári hafa verið gerðir 7.130 kaupsamningar, samkvæmt frétt Stöðvar 2 í kvöld, þar af var bara hluti af því kaup einstaklinga á eigin húsnæði, gef mér að það hafi verið ríflega helmingur eða 4.000 kaupsamninganna.  Um 100.000 heimili búa í eigin húsnæði sem þýðir að í kringum 4% heimila hafa skipt um húsnæði.  Hækkun húsnæðisverðs hefur því ekki áhrif á hin 96 prósentin fyrir utan hækkun fasteignagjalda.  Við kaup og sölu jafnast hækkun nýs húsnæðis að stórum hluta út á móti hækkun á hinu selda húsnæði.  Þrátt fyrir þetta telur Hagstofan (og þar með Seðlabankinn) að breytingar á húsnæðisverði vegi 14,83% (eða um 1/7) í VNV!  Það er ekki vegna vaxtanna sem fólk greiðir af lánum né afborgana af lánum né verðbótanna sem leggjast á lánin.  Nei, það er vegna þess að húsnæði sem um 4% heimila er að fjárfesta í hefur hækkað í verði.  Ekkert tillit virðist vera tekið til þess á hvaða verði önnur eign var hugsanlega seld á og hvort hún hafi verið seld með miklum hagnaði miðað við kaupverð á sínum tíma.  Hafi ég keypt og selt, þá skiptir mig ekki máli, ef báðar eignir hafi hækkað um 10 m.kr. á einu ári, þó önnur hafi hækkað um 10% en hin um 5%.  Hafi íbúðaskipti þýtt að ég þarf að auka við skuldir mínar um 10 m.kr. fyrir hækkun, þá þarf ég líka að gera það eftir hækkun.

Lokaorð

Kannski hefðu lægri vextir SÍ leitt til meiri framleiðsluspennu vegna ódýrari lána og aukinnar verðbólgu, þar sem gengið hefði ekki styrkst eins mikið.  Það er fullt af efum og kannski í þessu öllu.  En séu menn að nota líkön til að taka mikilvægar ákvarðanir, þá þarf að vera á hreinu hvaða forsendur eru notaðar.  Það má ekki vera á forræði eins aðila að ákveða hvaða verðbólgutölur eru notaðar, hvaða gögn eru notuð, á hvaða forsendum er byggt, að yfirfara niðurstöðurnar og taka út aðferðafræðina.  Ég skil ekki hvers vegna Seðlabanki Íslands metur mjög sambærilega verðbólgu á allt annan hátt en Seðlabanki Evrópu.  Ég skil ekki hvers vegna ECB lækkar vexti sína til að örva hagkerfið og koma af stað verðbólgu, en SÍ hækkar vextina til að kæla hagkerfið, þegar samræmd vísitala neysluverðs mælist 0,1% hjá öðrum og 0,4% hjá hinum.  Loks skil ég ekki hvers vegna Seðlabanki Íslands vill ráðast gegn verðbólgu sem felst í hækkun húsnæðisverðs, þegar ECB og seðlabankar annarra helstu viðskiptalanda okkar gera það ekki.

Kannski er ég á villislóðum í pælingum mínum, en þá þætti mér gott að fá ábendingar um það hvar ég fer út af slóðinni.

Verðtryggingin verður að fara

Mikið er ég orðinn óendanlega þreyttur á þeim kór sem heldur því fram að verðtrygging sé góð. Fyrst hún er svona góð, af hverju er hún ekki notuð á neytendalán út um allan heim? Af hverju vara húsnæðislánafyrirtæki í Ísrael lántakendur við því að taka verðtryggð lán og mæla frekar með óverðtryggðum? (Ísrael er eina landið í heiminum, fyrir utan Ísland, þar sem verðtrygging lán er með sama hætti og á Íslandi.)

 

Heilaþvottur

 

Í nokkra áratugi er búið að heilaþvo þjóðina með því, að fái maður lánaðar 10 m.kr. þá eigi maður að greiða raunvirði þessara 10 m.kr. til baka á lánstímanum. Það er kjaftæði. Lánsfé er alveg eins og hver annar varningur. Lánveitandinn verðleggur hvað hann vill fá fyrir fé sitt. Vegna þess að um peninga er að ræða, þá er ekkert sem segir að kaupmáttur samkvæmt vísitölu neysluverð sé einhvert ófrávíkjanlegt viðmið. Í fyrsta lagi, þá er vísitala neysluverðs ekki gott viðmið fyrir virði lánsfjár. Í öðru lagi er vísitölu neysluverðs ekki ætlað að vera slíkt viðmið, til þess er hún allt of ófullkomin. Í þriðja lagi, þá er líklegt að verðmæti lánsfjár ráðist af allt öðrum þáttum, en þeim sem vísitala neysluverðs mælir. Loks þá hafa verðbætur bein áhrif á vísitölu neysluverðs og margvísleg óbein. Þetta hefur Jacky Mallett sýnt fram á með líkani sínu, sem hún getur skýrt betur út.

 

Heimur án verðtryggingar

 

Ég hef búið með rúmlega annan fótinn í Danmörku síðustu 3 ár. Þar er engin verðtrygging á lánum og ekki heldur á húsaleigu. Verðbólga hér hefur ekki verið fjarri verðbólgu á Íslandi, þó hún hafi vissulega verið ívið meiri á klakanum. En ætli hún hafi ekki verið um 3% í það heila á þessum þremur árum. Þrátt fyrir það hefur leigufjárhæðin sem ég borga staðið í stað. Hér æpir enginn: "Ó, ég verð að hækka leiguna, vegna þess að annars lækkar raunvirði þess sem ég fæ! Hjálp, hjálp, leigjandinn er að snuða mig!" Það sem meira er, að vextir húsnæðislána fóru um tíma niður í neikvæða vexti í 0,8% verðbólgu, þ.e. bankarnir borguðu um 1% með láninu, svo maður noti íslenska raunvirðiskjaftæðið. Ég hef ekki heyrt neinn banka kvarta og ástæðan er einföld: Bankarnir verðleggja lánsféð í samræmi við það sem þeir telja sig þurfa að fá fyrir það, en ekki í samræmi við það sem þeir hugsanlega gætu fengið fyrir það, eins og mér virðist tíðkast á Íslandi.

 

Nú áður en einhver fer að væla yfir því að íslenska krónan sé svo lélegur gjaldmiðill, þá var 1 DKK = 23 IKR fyrir þremur árum eða svo, en er 19 IKR í dag. Þannig að húsleigan hefur lækkað um heilan helling í íslenskum krónum. Og það er stóra málið. Íslenska krónan er (einn) sterkasti gjaldmiðill í heimi um þessar mundir. Leitun er af gjaldmiðli sem styrkst hefur meira síðustu 5 ár.

 

Breytt vaxtaumhverfi

 

Núna er tækifærið til að afnema verðtrygginguna og breyta vaxtaumhverfinu. Taka þarf mörg skref til að það geti orðið, en það fyrsta er eitt pennastrik: "Verðtrygging á neytendalánum er bönnuð." Meðan verðtrygging á neytendalánum er við lýði, þá munu verðtryggðir vextir mynda gólf fyrir útlánavexti. Næsta skref er að færa verðlagningu lánsfjár til þess sem er á Norðurlöndunum. Um leið og verðtrygging verður bönnuð, þá munu stýrivextir Seðlabankans bíta betur. Það þýðir hins vegar að þá þarf að lækka verulega, vegna þess að bit þeirra verður hlutfallslega meira eftir því sem hækkunin er frá lægra gildi. Hækkun stýrivaxta frá 0,5% í 1,0% er 100% hækkun, meðan hækkun frá 5,0% í 5,5% er "aðeins" 10% hækkun. Já, til að byrja með munu menn líta á 3% vexti sem lága vexti, en það er bara vegna þess að þeir eru vanir okrinu. Eftir nokkur ár verða 3% vextir hins vegar vonandi háir vextir alveg eins og okkur þykir sem betur fer 4% verðbólga vera óásættanleg núna, en hún var algjört himnaríki í kringum 1990.  Munið vælið í þeim eldri, þegar yngra fólkið sagði að verðbólga yfir 4% væri forsendubrestur. Þetta fólk hefði örugglega fussað og sveiað, þegar næsta kynslóð á undan sagði undið viðargólfið vera lúxus af því að sjálft ólst það upp á moldargólfi!

 

Við þurfum að breyta sýn fólks á raunveruleikanum og fá það til að skilja að vextir yfir 5% eru háir vextir, þó þeir séu lágir miðað við gamla Ísland, þegar verðbólgan var yfir 100%.

 

Verðtryggingardalur verðtryggingarþjóðar

 

Ég heyri fyrir mér heilaþvottarliðið segja:  "Marinó, það er rökvilla í þessu hjá þér.  Þegar verðtryggingin verður bönnuð,hækka bara vextirnir!"  Nei, það er engin rökvilla í þessu.  Þeir sem halda að hún sé til staðar eru einfaldlega lokaðir í verðtryggingardalnum, hafa bara verðtryggingarorðaforða og hugsa allt í verðtryggingu.  Þeir hafa aldrei farið út fyrir dalinn sinn og átta sig ekki á því, að í öðrum dölum eru engar verðtryggingarrollur, -hestar eða -kýr.  Í öðrum dölum ganga menn ekki með verðtryggingarkeðjur um öklana sem festar eru í verðtryggingarkúlur eða með hjálma á hausunum sem banna þeim að huga um eitthvað annað en verðtryggingu.  Hugsanlega er einhver annar heilaþvottur í gangi þar, eins og að maður geti eignast skuldlaust húsnæði án þess að vera alla ævi að borga af því.  Þurfi bara að vera í einni vinnu til að eiga fyrir nauðsynjum.  Eiga tíma á hverjum degi til að eyða með fjölskyldunni  Hver veit?

 

Einföld efnafræði

 

Þetta er einföld efnafræði.  Taki maður eitt frumefni út úr annarri hlið efnaformúlu, þá hlýtur hin hliðin óhjákvæmilega að breyta sér.  Já, óverðtryggðir vextir munu hugsanlega hækka, en það verður tímabundið.  Síðan munu þeir lækka skarpt, alveg eins og verðbólgan lækkaði, þegar við breyttum formúlunni í kringum 1991. 

 

En það eru þrjú frumefni, sem þarf að fjarlægja.  Eitt er verðtryggingin, annað er ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna (fjalla nánar um hana á eftir) og það þriðja ofurvextir ríkisskuldabréfa.

 

Ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna hefur gríðarleg áhrif á verðmyndun lánsfjár.  Ástæðan er að lífeyrissjóðirnir leggja fjármálamarkaðinum til svo mikið fé.  Þeir eiga stærstan hluta húsnæðislána, ýmist beint með sjóðfélagalánum eða óbeint sem eigandi skuldabréfa Íbúðalánasjóðs og bankanna, þeir eiga háar upphæðir í ríkisskuldabréfum og loks lána þeir mikið til fyrirtækja landsins.  Einhverra hluta vegna hefur enginn séð hag sinn í því að veita lífeyrissjóðunum raunverulega samkeppni, enda hvers vegna að toga vaxtastigið niður, þegar nánast er hægt að tryggja sér 3,5% vexti auk verðbótanna. 

 

Ofurvextir ríkisskuldabréfa er eiginlega furðulegasti hlutinn í þessu.  Nærri skuldlaus ríkissjóður var á árunum fyrir hrun að gefa út ríkisskuldabréf með svo háum vöxtum að jaðraði við geðveiki.  Málið er nefnilega, að vextir ríkisskuldabréfa er gólfið á vöxtum þeirra sem leita eftir lánsfé.  Til hvers að bjóða lánsfé á 4% vöxtum, þegar ríkissjóður býðst til að láta þig hafa 8%?

 

Lúxusveröld fjárfesta

 

Já, fjárfestar á Íslandi eru klæddir í svamp og bómull milli þess sem þeim er skenkt úrvalsvín í kristalglös og boðinn gæðakavíar frá Rússlandi.

 

Þessari lúxusveröld fjárfestanna verður að loka ekki seinna en strax.  Þeir verða að óhreinka sig og hafa fyrir hlutunum. Fá verður fjárfesta til að verðleggja fjármagn sitt á samkeppnisverði.  Hvorki ríkið né lífeyrissjóðir mega vera verðmyndandi.  Breyta verður efnaformúlunni til að búa til nýtt efnajafnvægi með lægri vöxtum.  Gera þarf 2% óverðtryggða vexti að sjálfsögðum langtímavöxtum íbúðalána, þannig að hækkun stýrivaxta Seðlabankans um 0,5% slái í raun á eftirspurn eftir lánsfé, en sé ekki hlegið af sem eitthvað sem skiptir ekki máli.

 

Ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna

 

Ég átta mig á því, að ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna er útreiknuð stærð, afleidd af þeirri kröfu 4.gr. laga nr. 129/1997 að launamenn eigi að fá 56% greitt í ellilífeyri af þeim mánaðarlaunum sem þeir hafa greitt af á 40 árum.  Hvernig þessi 56% tala er fengin, hef ég ekki hugmynd um.  Hef ég leitað hátt og lágt á internetinu eftir því, en ekki fundið.  En hvaðan sem þessi tala er fengin og hvernig hún er fengin, skiptir ekki megin máli.  Það sem skiptir meginmáli er (og ætla ég að vitna í Ólaf Margeirsson):

..sjóðirnir..ÞURFA 3,5% raunávöxtun til að geta staðið við sínar skuldbindingar. Og slíka ávöxtun ræður hagkerfið ekki við að borga þeim.

Til að setja það í samhengi, þá eru eignir lífeyrissjóðanna um 3.000 ma.kr. og landsframleiðslan um 2.000 ma.kr.  Til að 3.000 ma.kr. fái 3,5% raunvexti, þá þarf hagvöxtur að vera vel rúmlega það, auk þess sem hann þarf að greiða ávöxtunarkröfu allra annarra fjárfesta að ógleymdum bönkunum.  Þetta er reiknisdæmi sem ekki gengur upp, þrátt fyrir að hluti eigna lífeyrissjóðanna sé í ávöxtun í útlöndum.

 

Á meðan ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna er jafn há og raun ber vitni, þá verður óstöðugleiki í íslenska hagkerfinu.  Það verður bólumyndun og það verða kollsteypur með verðbólguskotum, því þannig ná lífeyrissjóðirnir sinni ávöxtun.  "Já, en lífeyririnn er verðtryggður", segir örugglega einhver.  Þetta er bæði rétt og rangt, að mestu rangt.  Miðað er við að lífeyrir sé verðtryggður, en lífeyrissjóðir eru skyldugir til að hækka eða skerða réttindi í samræmi við afkomu mældri yfir ákveðið tímabil. Í 39.gr. laga nr. 129/1997 segir nefnilega:

Leiði tryggingafræðileg athugun skv. 24. gr. í ljós að meira en 10% munur er á milli eignarliða og lífeyrisskuldbindinga skv. 1. mgr. er hlutaðeigandi lífeyrissjóði skylt að gera nauðsynlegar breytingar á samþykktum sjóðsins. Sama gildir ef munur samkvæmt tryggingafræðilegum athugunum á milli eignarliða og lífeyrisskuldbindinga hefur haldist meiri en 5% samfellt í fimm ár.

Sem sagt lífeyrir er vissulega verðtryggður, en með skilyrðum.  Og skilyrt verðtrygging er ekki sönn verðtrygging.  Lífeyrissjóðirnir eru með belti og axlabönd!

 

Hóflegir óverðtryggðir vextir leiða til stöðugleika

 

Ég hef svo sem ekki gert neina úttekt á því hvar er mestur stöðugleiki í heiminum, en hér í Danmörku hefur verið nokkuð góður stöðugleiki í ansi langan tíma.  Vissulega hefur efnahagur þjóðarinnar gengið í bylgju, en á íslenskan mælikvarða eru þær ekki mælanlegar.  Danskir bankar og húsnæðislánasjóðir tóku upp á því á 10. áratug síðustu aldar að breyta húsnæðislánavöxtum sínum.  Þeir höfðu gjarnan verið um og yfir 10% sem leitt hafði af sér talsverð vanskil.  Með nánast einu pennastriki, þá ákváðu bankarnir að lækka vextina og bjóða upp á vaxtaþak.  Við þetta (miðað við mína athugun) þá gerðist tvennt:  1) Verðbólga lækkaði og 2) vanskil minnkuðu (hurfu ekki, en minnkuðu).  Síðan hafa vissulega komið lánaform, sem ekki eru til eftirbreytni og er verið að loka fyrir þau núna 1. nóvember nk.

 

En ég þarf svo sem ekki að leita til Danmerkur til að finna svona dæmi.  Á árunum frá 1993 til 2007 var verðbólga nokkuð hófleg á Íslandi miðað við árin á undan og því fylgdi um leið minni vanskil.  Vegna lægri verðbólgu (þó hún hafi verið há miðað við núna), þá lækkuðu vextir og verðbólgan hélst lág vegna þess að ekki þurfti að hækka laun til að elta verðbólguna.

 

Einn er þó fylgifiskur lágra vaxta og það er hækkun húsnæðisverðs, a.m.k. var það reyndin á árunum 2004-2007.  Koma þarf einhvern veginn í veg fyrir það.  Fólk er nefnilega verr sett að borga 3% vexti af 20 m.kr. láni en að borga 6% vexti af 10 m.kr. láni.  Ég segi verr sett, vegna þess að hærri greiðslubyrði afborgana mun skerða þær ráðstöfunartekjur sem eftir standa.

 

Lokaorð

 

Þetta er orðið löng færsla, en vonandi hefur einhver nennt að lesa hana til enda.

 

Alveg er á hreinu, að við þurfum að losna við verðtryggingu af neytendalánum.  Samhliða því þarf: 

1) að ná óverðtryggðum vöxtum niður í hámark 3,5-5,0% miðað við núverandi verðbólgustig,

2) breyta ávöxtunarkröfu lífeyrissjóðanna

3) lækka vexti nýrra ríkisskuldabréfa

4) lækka stýrivexti Seðlabanka Íslands

5) auka framboð af íbúðahúsnæði til að koma í veg fyrir að verð á húsnæði éti upp ávinning af lækkun vaxta.