Hæstiréttur segir vaxtaákvæði gengistryggðra samninga ógilt

Hæstiréttur felldi sinn stóra dóm í dag og kemst að þeirri niðurstöðu að vaxtaákvæði gengistryggðra samninga sé svo tengt gengistryggingunni að ekki sé hægt annað en að dæma það ógilt.  Þar sem ákvæðið er ógilt, þá gildi 3. og 4. gr. laga nr. 38/2001 og miða skuli við lægstu óverðtryggðu vexti Seðlabanka Íslands.

Forsendur Hæstaréttar eru allt aðrar en Héraðsdóms Reykjavíkur og taka ekkert á forsendubresti lántaka.  Því er ljóst að höfða verður nýtt mál ef fá á úr því skorið hvort lántaki hafi orðið fyrir forsendubresti.

Niðurstaðan leiðir aftur til þess að greiðslur sem lántakar inntu af hendi fram að hruni og í samræmi við útsenda greiðsluseðla.  Svo dæmi sé tekið um lán tekið um mitt ár 2006, þá hækkar greiðslan af því mjög mikið og í einhverjum tilfellum meira en tvöfaldast hún.  Lántaki mun því hafa mjög góð rök fyrir því að höfða mál þar sem látið er reyna á forsendubrest lánsins, að ég tali nú ekki um ákvæði c-liðar 36. gr. laga nr. 7/1936.

Ég fæ ekki betur séð en að enn og aftur sé málinu ekki lokið.  Mér virðist t.d. sem ákvæði 4. gr. vaxtalaga sé beitt þannig í þessu máli, að það gæti brotið gegn neytendaverndartilskipun ESB 93/13/EC.

Jóhanna: Allt einkavæðingunni að kenna - Er það alveg rétt?

Jóhanna Sigurðardóttir leitar logandi ljósi af ástæðu til að varpa sökinni af hruninu á eitthvert atvik í fortíðinni.  Eins og við vitum er hún gjörn á að finna möntrur til að fara með og núna hefur hún fundið nýja.  Hrunið er einkavæðingunni að kenna.  Ég ætla sem sem ekki að mótmæla því að einkavæðing bankanna hefur talsvert með það að gera að bankarnir hrundu.  En þetta er eins og að segja að bílslys sé því að kenna að hér eru seldir bílar.

Það er alveg öruggt að þar sem eru bílar og götur verða bílslys, en eftir því sem þeir eru færri, göturnar betri, reglurnar stífari og eftirlitið meira minnka líkurnar.  Með tilkomu bílbelta og öruggari bíla hefur slysum á fólki fækkað, að ég tali nú ekki um banaslysum.  Væri umferðaeftirlit aukið til muna, dregið úr hámarkshraða, götur breikkaðar, kennsla og fræðsla efld, þá er ég sannfærður um að þeim fækkað enn frekar.

Sama er með einkavæðing bankanna.  Einkavæðingin ein og sér er ekki ástæðan fyrir hruni hagkerfisins.  Einkavæðingin hefði getað heppnast bara mjög vel, ef allt annað sem þurfti að vera til staðar, hefði verið í lagi.  Ég hef á nokkrum sinnum nefnt hér þau atriði sem ég tel hafa skipt mestu máli og langar að rifja þau upp hér (birt fyrst 9. október 2008 og aftur nokkrum sinnum eftir það með breytingum):

1. Mistök í peningamálastjórnun Seðlabanka Íslands allt frá því áður en krónan var sett á flot í mars 2001.
2. Mistök við einkavæðingu Búnaðarbanka Íslands og Landsbanka Íslands.
3. Meingallað regluverk fjármálakerfisins, þ.m.t. fyrirkomulag eftirlits með fjármálafyrirtækjum
4. Basel II regluverkið um eiginfjárhlutfall og áhættustjórnun fjármálafyrirtækja, röng innleiðing þess og framkvæmd bæði hér á landi og erlendis
5. Alvarlegar brotalamir í starfsemi matsfyrirtækjanna
6. Mistök í áhættustjórnun erlendra fjármálafyrirtækja sem veittu íslensku bönkunum aðgang að lánsfé
7. Mistök eða vanmat í áhættustjórnun íslensku fjármálafyrirtækjanna
8. Vöntun á verklagi við stjórnun rekstrarsamfellu hjá fjármálafyrirtækjum, fyrir utan kannski hjá upplýsingatæknisviðum fyrirtækjanna.
9. Djörfung og fífldirfska stjórnenda og eigenda (tengist 7 og 8)
10. Hrein og klár fjársvik eigenda bankanna vegna þess að þeir voru jafnframt stærstu lántakendur
11. Vanhæfni íslenskra stjórnmálamanna (og embættismanna, þ.m.t. SÍ og FME) til að takast á við og halda utan um sístækkandi bankakerfi
12. Afneitun allra sem nefndir eru að ofan

Að kenna einkavæðingunni um allt, er að stinga hausnum í sandinn og kemur í veg fyrir að farið verður í nauðsynlegar breytingar á stjórn- og eftirlitskerfinu.

Annar endaði ég færsluna 9. október 2008 með eftirfarandi orðum:

En hvað þarf að gera til að koma í veg fyrir að svona lagað gerist aftur?  Þegar stórt er spurt er ekki alltaf mikið um svör.  Ég vil þó leggja til nokkrar tillögur: 

• Það þarf að breyta lögum og reglum og veita FME, Seðlabanka og ríkisstjórn mun meiri heimildir í að stoppa menn af. 
• Það þarf að breyta reglum um eiginfjárhlutfall fjármálastofnana, þannig að 8% séu lágmark sama hvaða lán á við til annarra en opinberra aðila.  Einnig mætti hækka eiginfjárhlutfallið í 12 eða 16% og halda áhættustuðlum Basel II óbreyttum.  Þó er kannski betra að færa stuðlana aftur til þess sem gilti fyrir 2. mars 2007. 
• Innleiða þarf eins og skot nýjar reglur Basel nefndarinnar hjá BIS um stjórnun greiðsluhæfisáhættu/lausafjáráhættu.  Setja þarf það skilyrði að allar fjármálastofnanir uppfylli þær reglur frá og með áramótum. 
• Endurskoða þarf lög um Seðlabanka Íslands, fækka bankastjórum í einn og setja það skilyrði að hann hafi sérþekkingu á málum peningamálastjórnunar, auk þess að vera með mikla reynslu úr fjármálaheiminum.  Helst einhverja alþjóðlega reynslu.
• FME þarf að breyta eftirliti sínu úr því að menn sendi inn skýrslur á netinu yfir í að skýrslum sé skilað á formlegum fundum, þar sem menn þurfa að sýna fram á hlutina.  Ég er ekki að gefa í skyn að menn séu ekki að greina rétt frá, en menn verða nákvæmari þegar skýra þarf svörin út jafnóðum.  Fyrir vikið þarf að efla og styrkja FME.
• Banna þarf að stofna til reikninga eins og Icesave út frá Íslandi.  Vilji menn gera það, skal það gert í erlendum dótturfélögum/systurfélögum. 
• Það er ekki hægt að banna útrás, en hún verður að fylgja réttum leikreglum.

Og svo fyrir okkur sem engu ráðum: 

• Af nema verðtryggingu lána.  Við erum búin að borga þessa verðtryggingu dýrum dómi og nú er tími til kominn að hún hverfi.  Án verðtryggingar bíta stýrivextir strax og á stærri hluta útlána.  Það má meira að segja gera þá kröfu að stýrivextir hafi vægi inn í vexti erlendra lána, ef menn vilja.

Mér sýnist sem ég hafi óaðvitandi gert tillögu að því að ráða Má Guðmundsson sem Seðlabankastjóra!

En aftur að einkavæðingunni.  Höfum í huga, að tveir bankanna þriggja voru bara að hluta einkavæddir af Halldóri og Davíð.  Kaupþing var í einkaeigu og sama gilti um Íslandsbanka II., þ.e. þann sem stofnaður var með sameiningu Verzlunarbanka, Útvegsbanka, Alþýðubanka og Iðnaðarbanka.  Þó svo að ríkið hafi átt hlut í Íslandsbanka II., þá taldist hann einkabanki.  Um það leiti sem Kaupþing sameinaðist Búnaðarbankanum, þá var Kaupþing orðið öflugri banki en Búnaðarbankinn og hefði kollsteypt þjóðfélaginu, þó sameining við Búnaðarbankann hefðu ekki komið til.  Mér finnst því Jóhanna (og raunar margir aðrir) leggja full mikla áherslu á að einkavæðingin sé höfuð sökudólgur.  Einkavæðingin er áhrifavaldur, en bara einn af mörgum.

Fagþekking eða góður stjórnandi - hvað skiptir mestu máli varðandi góða stjórnsýslu?

Nefnd þingmanna hefur komist að þeirri niðurstöðu rétt sé að stefna þremur eða fjórum ráðherrum fyrir Landsdóm vegna vanrækslu í starfi.  Tilhögun Landsdóms er barn síns tíma og get ég ekki séð að þetta fyrirkomulag breyti nokkru, nema hugsanlega að fæla fólk frá því að taka að sér æðstu stjórnunarstöður hjá lýðveldinu Íslandi.  Ég tek það skýrt fram, að ég vil gjarnan að ráðherrar axli ábyrgð á gjörðum sínum án þess að vera beittir óeðlilegum pólitískum þrýstingi heldur fyrst og fremst vegna þess að þeir áttuðu sig sjálfir á klúðri sínu.  Enginn fjórmenninganna, sem hér um ræðir, sáu einu sinni ástæðu til að biðja þjóðina afsökunar á því að hagkerfið hrundi á sinni vakt fyrr en búið var að bauna á þá linnulausri gagnrýni.  Nú Geir H. Haarde var svo ósvífinn, að hann baðst afsökunar á Landsfundi Sjálfsstæðiflokksins, ekki í ræðustól á Alþingi.  En ég ætla ekki að tala um Landsdóm og klúður ríkisstjórnar Geirs H. Haarde heldur fara yfir vangaveltur sem Vilhjálmur Þorsteinsson setur fram á blogginu sínu um hvað prýði góðan ráðherra og ræða fleira því tengdu.  Skoðum fyrst hvað Vilhjálmur segir um nýtt stjórnskipulag:

Forsætisráðherra á helst að kjósa beinni kosningu.  Hún eða hann velur ráðuneyti sitt, gjarnan fyrir kosningar.  Þingmenn geta ekki jafnframt verið ráðherrar.  Ráðuneyti eru þá skipuð fólki með fagþekkingu, gott orðspor og dómgreind; reynslumikið fólk af viðkomandi sviðum.  Þetta er svipað því sem tíðkast í Frakklandi og Bandaríkjunum.

Margt er til í þeim málflutningi Vilhjálms að oft skorti fagþekkingu hjá ráðherrum, en það verður ekki leyst með því að kjósa forsætisráðherra beint og það er heldur ekki eina vandamálið.

Sá ráðherra sem hefur á á síðustu 18 mánuðum staðið sig best að áliti þjóðarinnar hafði tvo mjög mikilvæga kosti:  1.  Þekkti vel til málaflokksins.  2.  Þekkti vel til stjórnsýslunnar og þeirra vinnubragða sem þar eru viðhöfð.  Já, ég er að tala um Rögnu Árnadóttur.  Annar ráðherra þótti hafa mjög góð fagþekkingu, en var algjör græningi þegar kom að stjórnsýslunni.  Hann missti traust þjóðarinnar, þegar sú vanþekking hans kom í ljós.

Þegar kemur að vali á ráðherra er nauðsynlegt að skoða margt.  Þekking á málefninu er vissulega mjög mikilvægt, en að kunna að vinna eftir reglum stjórnsýslunnar er gríðarlega mikilvægt.  Þá er ég ekki að tala um að gefa eftir gagnvart stjórnsýslunni, heldur þekkja og lög og reglur um málsmeðferðir og fleira í þeim dúr.  En þetta tvennt hefur ekkert að segja, ef ráðherrann er haldinn ákvörðunarfælni, vantar rökhyggju/-vísi, hefur ekki bein í nefinu eða þekkir ekki til stefnumótunar. 

Við fáum ALDREI heila ríkisstjórn sem uppfyllir lýsingu Vilhjálms:  "Ráðuneyti eru þá skipuð fólki með fagþekkingu, gott orðspor og dómgreind; reynslumikið fólk af viðkomandi sviðum."  Ég fæ ekki séð að þetta hafi heldur gengið upp í Bandaríkjunum og Frakklandi.  Gárungarnir tala um ríkisstjórnir Bandaríkjanna sem Goldman Sacks stjórnir og finnst mér það ekki til merkis um að ráðherrar hafi verið valdir vegna hæfni þeirra og alls ekki hæfi þeirra, heldur vegna þess að þeir tilheyrðu valdablokk.

Vilhjálmur vill að kjósendur viti fyrirfram hvaða ráðherrar myndi ríkisstjórn þess sem er að sækjast eftir embættinu.  Þetta er göfugt markmið, en hér á landi eru fjórir stórir flokkar og einhverjir minni.  Miðað við 10-12 ráðherra og 6 framboð, þá gerir þetta 60 - 72 einstaklinga.  Ég efast bara hreinlega um að við eigum svo marga sem vilja taka að sér þær ábyrgðarstöður sem hér um ræðir og eru "með fagþekkingu, gott orðspor og dómgreind; reynslumikið fólk af viðkomandi sviðum", eins og Vilhjálmur vill gjarnan sjá gegna þessum stöðum.  Miklu nær er að halda núverandi fyrirkomulagi að ráðherrar séu almennt valdir úr hópi þingmanna, en að ráðherra víki af þingi meðan hann gegnir starfi ráðherra og varamaður taki sæti hans.

Ég held raunar að stærsta vandamálið sé ekki val á ráðherra heldur hversu vanbúin stjórnsýslan er í mörgum efnum.  Þó Ísland sé fámennt, þá þarf stjórnsýslan að kljást við alveg jafn flókin og mikilvæg verkefni og hjá fjölmennari þjóðum.  Vegna fámennisins, þá þarf hver starfsmaður stjórnsýslunnar að geta sinnt fjölbreyttum verkefnum.  Þeir geta því ekki leyft sér að gerast miklir sérfræðingar á hverju sviði.  Íslenska stjórnsýslan þarf almennt fólk með breiða þekkingu en hún verður þá í staðinn ekki mjög djúp á nema á takmörkuðum sviðum og nú er ég ekki á nokkurn hátt að vega að ríkisstarfsmönnum.  Í þessu liggur vandi íslensku stjórnsýslunnar, en ekki hver er fagþekking eða reynsla ráðherrans.  Lausnin á þessu er að gera stjórnsýslunni kleift að sækja sér þegar þörf er á sérfræðiþekkinguna til aðila utan hennar, en þá þurfa þeir sem vinna í stjórnsýslunni að hafa þor og greind til að vita hvenær þekking þeirra brestur.  Jafnvel þetta dugar ekki alltaf, þar sem í samfélaginu eru oft ekki einu sinni til trúverðugir einstaklingar með þá þekkingu sem vantar og í því lá líklegast einn stærsti vandinn í aðdraganda bankahrunsins.  Nú hafi þessir einstaklingar verið til, þá unnu þeir oftast fyrir fjármálafyrirtækin beint eða óbeint og áttu lífsafkomu sína undir því að veita þá ráðgjöf sem hentaði fjármálafyrirtækjunum.

Ég hef nákvæmlega enga trú á því, að það hefði nokkru breytt gagnvart bankahruninu að ráðherrar hefðu verið valdir með öðrum hætti.  Vandinn lá í einbeittum brotavilja stjórnenda í fjármálakerfinu.  Hann lá í ósvífni manna, sem lugu upp í opið geðið á ráðamönnum.  Hann fólst í því að menn breiddu yfir vandann í opinberri umræðu af ótta við að opinber umræða yki á vandann.  Hann fólst í því að menn þorðu ekki að stoppa fjármálafyrirtækin af ótta við að þeir væru að stoppa eitthvað gott og gætu átt von á málsóknum.  Hann fólst í því að stjórnsýslan var ekki búin nægri þekkingu til að skilja hvað var í gangi eða nægum styrk til að stöðva það sem menn sáu að var ekki í lagi.  En þetta vandamál var fyrst og fremst hjá litlum hluta stjórnsýslunnar, þ.e. þeim hluta sem var að kljást við fjármálakerfið, og svo ekki síður almennt hjá þjóðinni.  Stærsta vandamálið var að við trúðum því að stjórnendur og eigendur fjármálafyrirtækjanna væru að vinna að þjóðarhag.  Við trúðum því að þeir væru að vinna af heiðarleika að byggja upp öflug fyrirtæki með sterka fjárhagsstöðu.  Við trúðum af innilegri einfeldni á hið góða í íslenskum "viðskiptajöfrum" en sitjum nú uppi með að þetta voru engir "jöfrar", þetta voru bara ósköp venjulegar aurasálir sem létu stjórnast af eigin siðblindu.

Niðurstaða mín af nokkurra ára vangaveltum um hvernig sé best að velja ráðherra er sú, að hæfileiki ráðherrans til að setja sig hratt og vel inn í mál, þekkja vel lög og reglur stjórnsýslunnar, kunna deila verkefnum, skilja kjarnann frá hisminu og geta tekið ákvarðanir byggðar á rökvísi skipti meira máli en hver menntun eða önnur reynsla viðkomandi er.  Auðvitað hjálpar það yfirleitt að hafa góða fagþekkingu, en eigi ég að velja á milli fagþekkingar og færni í stjórnun og ákvörðunartöku, þá vel ég það síðara.

Fundur um fátækt - 700 - 1000 manns væntanlega borin út vegna skulda á næstu vikum og mánuðum

Hagsmunasamtök heimilanna voru beðin um að senda fulltrúa til að vera í pallborði á fundi BÓT um fátækt sem haldinn var sl. miðvikudagskvöld í Ráðhúsi Reykjavíkur.  Tók ég það hlutverk að mér og sé ég ekki eftir því.  Fyrst nokkrar tölur sem birtar voru á glærum sem varpað var upp á tjald:

• Atvinnuleysisbætur eftir skatta, stéttafélagsgjöld og lífeyrissjóð kr. 137.104
• Ellilífeyrir eftir skatta u.þ.b. kr. 150.000
• Fjárhagsaðstoð Reykjavíkur eftir skatta og lífeyrissjóð kr. 123.019
• Örorkulífeyrir eftir skatta u.þ.b. kr. 157.000
• Árið 2009 gátu 36.900 heimili ekki mætt óvæntum útgjöldum.  48.500 heimili eiga í erfiðleikum.
• 15.747 einstaklingar þiggja örorkulífeyri
• 13.412 eru á atvinnuleysisbótum

Einnig var varpað upp hugleiðingu ráðgjafa hjá líklegast Rauða krossinum (náði ekki að punkta það hjá mér):

Starf ráðgjafa hefur á undanförnum árum breyst frá því að hjálpa fólki að takast á við greiðsluerfiðleika í það að fá fólk til að horfast í augu við greiðsluþrot.

Fundurinn var þannig skipulagður að fyrst töluðu 5 frummælendur, en auk þeirra sátu fyrir svörum tveir hópar.  Annar hópurinn sat við háborð og hann skipuðu Þorleifur Gunnlaugsson, Ásta Sigrún umboðsmaður skuldara, Elín Björk formaður BSRB, Ögmundur Jónasson ráðherra, Gylfi forseti ASÍ, Guðbjartur Hannesson ráðherra, Vilhjálmur Birgisson Verkalýðsfélagi Akraness og Björk Vilhelmsdóttir frá Reykjavíkurborg.  Í hinn hópurinn sat ríflega skör lægra og þar voru nokkrir þingmenn (þar af allir úr þinghópi Hreyfingarinnar og Sigríður Ingibjörg Ingadóttir og Lilja Mósesdóttir), fólk úr velferðarþjónustunni, Margrét María umboðsmaður barna, Hannes G. Sigurðsson frá atvinnurekendum, Gísli Tryggvason talsmaður neytenda og síðan ég fyrir hönd Hagsmunasamtaka heimilanna (vona að ég gleymi engum).  Fjölmennur hópur og missti það nokkuð marks að hafa hann svona fjölmennan.

Guðmundur Ingi Kristinsson, titlaður talsmaður öryrkja, tók fyrstur til máls.  Byrjaði hann á því að benda á að 10 þúsund börn búa við fátækt.  Já, 10.000 börn.  Hann vill að tryggðar séu 220 þús. kr. eftir skatta til framfærslu og það strax. 

Þeir sem fylgst hafa með baráttur Guðmundar Inga í gegnum árin vita að fáir einstaklingar hafa verið eins lúbarðir af íslenska "velferðarkerfinu"og hann.  Sem maður í blóma lífsins lenti hann í bílslysi sem orsakaði að hann varð 75% öryrki.  Vegna ótrúlegra galla á íslenskum lögum, sem tryggingafélögin fengu í gegn á sínum tíma, þá voru allar bætur vegna slyssins teknar af honum vegna framtíðarbóta frá almannatryggingakerfinu.  Hann lenti síðan aftur í slysi nokkrum árum síðar og varð við það 100% öryrki, en komst þá að því að öryrki fær ekki bætur fyrir líkamstjón eftir umferðaslys!  Saga Guðmundar er einn af mörgum ljótum blettum á íslenska velferðarkerfinu og ennþá verri er sú staðreynd að mörgum þingmönnum fannst í gegn um tíðina eðlilegt og sjálfsagt að löggjöf verndaði tryggingafélög fyrir því að greiða út þær bætur sem fólki var talið trú um að fælust í þeim tryggingum sem það greiddi fyrir.  Guðmundur lenti í fyrra slysi sínu 1991 eða þar um bil og þessi fásinna var ekki afnumin úr íslenskum lögum fyrr en á síðasta ári og var þá búið að svæfa frumvarpið í nefndum Alþingis af þingmönnum Sjálfstæðisflokksins í líklegast 10 ár.

Jæja, aftur að fundinum.  Ekki það að Guðmundur Ingi rifjaði upp þessa sögu sína (sem ég hef fylgst vel með á annan áratug).  Hann benti líka á þann fáránleika að lífeyrisþegar og makar þeirra búa við tvöfalt skattkerfi.  Fyrst greiða viðkomandi sömu skatta og allir aðrir, síðan borga þeir skatt sem fellst í því að bætur skerðast.  Fái öryrki t.d. fjármagnstekjur, þá greiðir hann fyrst fjármagnstekjuskatt og síðan fara 25% af fjármagnstekjunum (fyrir skatt) í að lækka lífeyristekjur.  Ekki bara það, fái maki öryrkja fjármagnstekjur, þá gerist það sama!  Þetta er svo heimskulegt, að það nær engu tali.  Ég tek það fram að ég þekki þetta á eigin skinni og hef ítrekað sent erindi og kvartanir út af þessu til stjórnvalda.  Meira að segja voru örorkubætur eiginkonu minnar einu sinni skertar vegna starfstengdra tekna minna vegna þess að þær flokkuðust hjá skattinum sem fjármagnstekjur!

En Guðmundur gerði meira en að kvarta.  Hann kom líka með ábendingar um lausnir.  Leggur hann til að gefinn verði út viðbótarkvóti sem seldur verið á markaði.  Söluvirðið færi síðan í að bæta kjör þeirra verst settu.

Næstur talaði Alvar Óskarsson, titlaður talsmaður ellilífeyrisþega.  Hann var harðorður í garð panelista.  Sagði þetta vont þjóðfélag og að stjórnmálamenn hafi gert það verra.  Taldi hann núverandi þing vera vont og spillt og á Alþingi væru kannski 4-6 þingmenn sem þjóðin geti treyst.  "Og þarna er einn þeirra", sagði hann og benti á Lilju Mósesdóttur.  Sagði hann þingheim og verklýðshreyfingu undir sömu sökina selda.  Furðaði hann sig á því að setja ætti milljarða tugi í nýtt sjúkrahús og ekki væri peningunum betur varið sem færu í tónlistahúsið, meðan engir aurar væru til fyrir það sem héti almanna heill.  Alvari var mikið niðri fyrir og var reiði hans réttlát að mínu mati.

María Jónsdóttir, var titluð talsmaður félagsbóta(þega).  Hún varpaði fram þeirri spurningu hvort hún væri sníkjudýr á borgina af því að hún þiggur bætur fyrir sig og börnin sín.  Hún sagðist tilheyra lægstu stétt samfélagsins, þ.e. bótaþegum.  Hún þyrfti að lifa á 123 þús. kr. á mánuði og þakkaði fyrir hvern dag sem hún lifi af.  Hún lýsti reynslu sinni af glímunni við bankakerfið, sem komið hefði öllu í kaldakol og krefðist nú aleigu hennar fyrir vikið.  Ljóst væri að skjaldborg heimilanna fælist í því að heimilin takið allt hrunið beint á sig.  Hvatti hún stjórnvöld til að hætta að framleiða fátækt og stoppa eignaupptökuna.  Enginn væri óhultur og enginn vissi hver yrði næstur.

Sveinbjörn Fjölnir Pétursson, var titlaður talsmaður atvinnulausra.  Hann sagðist vera búinn að vera atvinnulaus í 24 mánuði og vildi gjarnan skipta við einhvern sem hefði vinnu.  Bæturnar hans væru 130 þúsund kr. á mánuði og þar af 11 þ.kr. með tveimur börnum undir 18 ára.  Kostulegast fannst honum þó að af þessu greiddi hann 11 þ.kr. í skatt!  Hann lýsti, eins og raunar aðrir frummælendur, eftir nýju og einföldu kerfi með lágmarks framfærsluviðmið.  Hann vill einnig að kerfið sjái um að einstaklingurinn fái það hann á rétt á.

Helga Þórðardóttir frá Sumarhjálpinni talaði síðust frummælenda.  Hún sagði mikla neyð hafa skapast þegar hjálparsamtökin tóku sér sumarfrí, þar sem fátæktin hefði ekki gert það.  Hún sagði erfitt að tala um fátækt áhorfandi, verra að vera fátækur en verst að tala um fátækt sem fátæklingur (ekki orðrétt eftir henni haft).  Öryrkjar og ellilífeyrisþegar hafa lengi glímt við fátækt og einnig atvinnulausir, en núna hefur bæst við nýr hópur:  skuldarar.  Hún nefndi að framundan væru 700 útburðir!  Hvert ætti þetta fólk að fara?  Sagði hún mikilvægt að ráðamenn viðurkenni fátækt og sameinist um lágmarksframfærslu sem alls ekki megi skerða.

Eftir framsögu var spurningum beint til pallborðsins.  Ég ætla ekki að fara mikið út í þá umræðu, en mér fannst ekki vera trúverðugar varnarræður allra sem þar voru.  Merkilegast var að hlusta á forseta ASÍ lýsa því sem hann hefur sagt og gert, eins og það sé honum að þakka að ástandið sé ekki verra.  Fyrirgefðu, ágæti forseti ASÍ, það er ASÍ og verklýðshreyfingunni að kenna að ástandið sé eins og það er vegna þess að þið eruð sífellt með undirlægjuhátt við atvinnurekendur og stjórnvöld og setjið hnefann aldrei í borðið.  Ástæðan er einfaldlega að hagsmunir ykkar liggja beggja vegna borðsins.  Ekki er hægt að taka afstöðu með sjálfsögðum réttindum almennings vegna þess að þið eruð varðhunda fjármagnsins í gegnum lífeyrissjóðina.  Afkoma lífeyrissjóðanna skiptir ykkur meira máli, en afkoma umbjóðenda ykkar.  Það er ykkar hlutverk að gæta hagsmuna hinna starfandi stétta.  Launamaðurinn sem á vart til hnífs og skeiðar er engu bættari í dag þó lífeyrisréttindin verði feikigóð eftir 20 ár, enda er það fugl í skógi.  Hættið að dvelja í framtíðinni og komið inn í nútímann.  Ekki bara heimta réttlæti fyrir heimili landsins, látið lífeyrissjóðina fara á undan með því að fella niður allar verðbætur á lánum sjóðfélaga og skuldabréfum Íbúðalánasjóðs frá 1.1.2008.  Það yrðu mestu kjarabætur sem umbjóðendur þínir, herra forseti ASÍ, gætu mögulega fengið.  Það er líka fordæmi sem aðrar fjármálastofnanir gætu ekki hunsað.  Veltu því fyrir þér að frá aldamótum hafa lífeyrissjóðirnir haft um 300 milljarða í tekjur af verðtryggingunni, en hún er búin að hækka lán heimilanna um 700 milljarða.  Hvar liggja hagsmunir umbjóðenda þinna?  Það er líka tími til kominn, að verkalýðshreyfingin verði einmitt það, þ.e. verkalýðshreyfing.  Kljúfi sig frá öðrum aðilum vinnumarkaðarins, þannig að enginn velkist í vafa um að aðilar vinnumarkaðarins séu í fleirtölu en ekki eintölu eins og núna virðist helst.

Ég get ekki horfið frá fundinum án þess að minnast á Sigrúnu Reynisdóttur.  Hún talaði utan úr sal og sagðist vera formaður Samtaka gegn fátækt sem stofnuð voru fyrir rúmum 10 árum.  Þá voru biðraðirnar langar og hafa lengst, þar sem ekkert hefði verið gert síðustu 10 ár.  "Verður þetta svona næstu 10 ár?", spurði hún.  Ég held að stjórnvöld ættu að ræða við þessa konu.  Hún þekkir þetta greinilega betur en margir aðrir.

---

Vegna ádeilu minnar á forseta ASÍ, þá vil ég taka fram, að ég er sjálfstætt starfandi einstaklingur og er því ekki í neinu verklýðsfélagi.  Ég hef því ekki neina aðkomu að kjarabaráttu launafólks í dag.  Ég var aftur í fararbroddi í kjarabaráttu aðstoðarstjórnenda í framhaldsskólum við samningsgerð 1996 - 1997.  Þar sem ég er sjóðfélagi í Söfnunarsjóði lífeyrisréttinda, þá hamla lög því að ég eigi nokkurn möguleika á því að setjast í stjórn sjóðsins nema að ég komist fyrir ársbyrjun 2012 í náðina hjá þeim fjármálaráðherra sem þá mun sitja.  Sjóðfélagar í Söfnunarsjóðnum eru nefnilega algjörlega áhrifa- og valdalausir þegar kemur að vali stjórnarmanna. Fjármálaráðherra sér um það fyrir okkar hönd!

Er verðtrygging nauðsynleg? - 10 af síðustu 20 árum hefur verðbólga verið innan við 4%

Gamall stjórnmálamaður stakk niður penna og fékk birta grein í Fréttablaðinu sl. miðvikudag.  Hann rifjar í greininni upp gamla tíma um spillingu sem viðgekkst í þjóðfélaginu og vanmátt stjórnvalda, Seðlabanka og fjármálafyrirtækja til að vera með alvöru hagstjórn á Íslandi.  Hann fjallar um það hvernig stjórnmálamenn, Seðlabanki og fjármálafyrirtæki létu það viðgangast að sparifé landsmann brann upp, lán urðu að engu og brauðið tvöfaldaðist í verði á einni dagstundu.  Já, hann lýsir í grein sinni vanhæfni eldri kynslóða til að láta þjóðfélagið standa á eigin fótum.  Þessi kynslóð fann upp á því að leysa vandann með því að innleiða verðtryggingu.  Til að byrja með var allt verðtryggt, en svo sáu menn að það gekk ekki.  Þá var ákveðið að búa til tvær stéttir í landinu, fjármagnseigendur sem fengu launin sín í verðtryggðum krónum og launþega sem fengu launin sín í óverðtryggðum krónum.  Síðan þetta gerðist, þá hefur eignartilfærslan verið frá hinum vinnandi stéttum til fjármagnseigendanna.  Ekki bara einu sinni, heldur minnst þrisvar, hefur orðið á stuttum tíma mikil og snögg tilfærsla eigna frá þeim sem hafa þurft að lifa við óverðtryggðar tekjur til hinna með verðtryggðu tekjurnar.  Og inn á milli hefur þessi tilfærsla verið hæg og róleg en með mikinn eyðileggingarmátt.

Í upphafi þessa tímabils fékk ég námslán og síðan aftur nokkrum árum síðar.  Við lok náms míns skuldaði ég um 1.400 þúsund kr.  Á hverju ári hef ég greitt af lánunum með um 4,0% af tekjum mínum (eða hvort það er 3,5%) sem jafngildir hátt í 7% af ráðstöfunartekjum mínum á hverju ári eða hátt í einum mánaðarlaunum.  Maður skyldi nú ætla að lánið væri uppgreitt á yfir 20 árum, þar sem upphæðin var ekki há.  Nei, svo er ekki, þökk sé verðtryggingunni.  Eftirstöðvarnar um síðustu áramót voru tæpar 1.800 þúsund kr.  Vissulega eru þetta ekki jafngildar krónur og fyrir 20 árum, en þær draga samt til sín sama hlutfall launa minna núna og þá.  Þær eru því sami dragbíturinn á heimilisbókhaldið og fyrir 20 árum.  Þessu kerfi vill stjórnmálamaðurinn gamli viðhalda af því að hann heldur að Ísland í dag sé jafn vanþróað efnahagslega og þegar flestir þingmenn komu úr sveitum landsins (og fresta þurfti þinghaldi um sauðburð og réttir) og hagfræðimenntað fólk mátti telja á fingrum annarrar handar (ekki að fjölgun þeirra tryggi eitt eða neitt).  Þegar karlar af kajanum sáu um ávöxtun á fé lífeyrissjóðanna og þegar fella þurfti gengið ef ekki veiddist nóg af þorski eða heitt var í veðri í Evrópu þannig að fiskneysla dróst saman.

Mig langar að benda hinum gamla stjórnmálamanni á að tímarnir hafa breyst.  Nú eru það fjármálafyrirtækin, en ekki sjávarútvegsfyrirtækin, sem stjórna gengi krónunnar og halda á fjöreggi þjóðarinnar.  Þau ákveða hvort hér sé þensla eða samdráttur og um leið ákveða þau hve miklar tekjur þau hafa af verðbótum.  Það hafa orðið endaskipti á hlutunum.  Annað sem hefur breyst er að fleiri stoðum hefur verið skotið undir gjaldeyrisöflun þjóðarinnar.  Ferðamenn, þjónustuútflutningur og stóriðja eru orðin mun stærri en sjávarútvegurinn.  Þjóðfélagið er vissulega en viðkvæmt fyrir áföllum í sjávarútvegi, en ekki nándar eins mikið og áður fyrr.  Fyrir nokkrum árum voru þroskveiðiheimildir skertar um 20% eða svo.  Um 1980 hefði þetta haft í för með sér að minnsta kosti 10% gengisfellingu, en í þetta sinn styrktist gengið!

Verðtryggingin er að éta þetta þjóðfélag upp innan frá.  Tengingin við lán heimilanna er gleggsta dæmið.  Fyrirtæki og heimilin reyndu að flýja þetta umhverfi með því að leita í gengistryggð lán, en fjármálakerfið kunni að verja sig og hefnd þess var grimm.

Stærsti vandi verðtryggingarinnar er að fjármagnseigendur geta alltaf leitað í öruggt skjól sama hvaða vitleysu þeim dettur í hug.  Þurfi bankakerfið að hressa upp á efnahagsreikninginn, þá má bara skapa þenslu eða eignabólu svo hægt sé að lána meira.  Verðtryggingin fóðrar sjálfa sig með því að vera verðbólguhvetjandi.

Gamli stjórnmálamaðurinn óttast að gamli tíminn muni koma aftur, ef dregið verður úr vægi verðtryggingarinnar.  Honum tekst nefnilega ekki að hugsa út fyrir kassann.  Í löndunum í kringum okkur er vissulega boðið upp á verðtryggð skuldabréf, en engum dettur í hug að binda almenning á klafa verðtryggingarinnar.  Meira að segja Evrópusambandið varar við því að í boði séu verðtryggð neytendalán og ætti nú öldungurinn að leggja við hlustir, þar sem hans flokkur telur allt heilagt sem frá ESB kemur.

Mér er alveg sama þó sveitarfélög eða fyrirtæki taki verðtryggð lán eða gefi út verðtryggð skuldabréf.  Fjármálafyrirtækjum er líka velkomið að bjóða upp á verðtryggða innlánsreikninga.  En leggja á af sem fyrst verðtryggingu lána sem almenningi bjóðast.  Við getum byrjað á því að setja þak á árlegar verðbætur sem lækkar hægt og örugglega uns verðtryggð neytendalán heyra sögunni til.  Þannig gæfist útgefendum verðtryggðra neytenda lána svigrúm til að aðlagast breyttum aðstæðum.

En hvað með lífeyrissjóðina, tauta líklega einhverjir.  Já, hvað með lífeyrissjóðina.  Þetta er ein af þessum síbyljum og grátkórum sem heyrist vel í, þegar rætt er um að afnema verðtrygginguna.  Ja, lífeyrissjóðirnir verða bara að vera duglegri við að ávaxta fé sitt, sýna meiri útsjónarsemi og hætta að treysta á sjálfvirkar varnir við hagsveiflum.  Þeir verða bara að hafa fyrir hlutunum eins og almenningur í landinu.  Af hverju eiga lífeyrissjóðirnir að vera í eitthvað meiri vanda við að viðhalda eignum sínum en almenningur að vinna upp í skuldir sínar.  Lífeyrissjóðirnir eru í eigu sjóðfélaga og eiga því að vinna með heildarhagsmuni sjóðfélaga í huga.  Hluti af þeim hagsmunum er að byggja hér upp heilbrigt lánakerfi með viðráðanlegum lánakjörum fyrir sjóðfélagana.  Sjóðfélagar eru ekki til fyrir lífeyrissjóðina, það er öfugt.  Sjóðfélagi sem á nærri skuldlaust húsnæði við lok starfsævi sinnar er mun betur settur en sá sem á bara helminginn í húsinu sínu og fær kannski 20% hærri bætur.  Í árslok 2008 voru skuldir heimilanna við fjármálakerfið rétt rúmlega 2.000 milljarðar litlu meiri en eignir lífeyrissjóðanna sem þá stóðu í 1.700 milljarðar (+/- það sem síðar reynist þurfa að afskrifa).  Á sama tíma var fasteignamat húsnæðis landsmanna um 40% hærra eða 2.800 milljarðar.  Af skuldum heimilanna voru 700 milljarðar vegna verðbóta frá aldamótum.  Af eignum lífeyrissjóðanna voru innan við 300 milljarðar vegna verðbóta á sama tíma.  Viljum við virkilega halda í verðtrygginguna svo lífeyrissjóðirnir geti tryggt sér 43% af því sem verðtryggingin hefur hækkað lán landsmanna (og þar með sjóðfélaga) frá aldamótum?

Með því að setja fyrst þak á árlegar verðbætur og síðan afnema þær með þaki á óverðtryggða vexti húsnæðislána, þá köllum við fjármálakerfið til ábyrgðar á því að viðhalda stöðugleika.  Sé verðbólga lítil, þá þarf ekki háa óverðtryggða vextir til að fá jákvæða raunvexti.  Í 1,5% verðbólgu gefa 5% nafnvextir 3,5% raunvexti.  Málið er að núverandi fjármálakerfi treystir á verðbólguna til að tryggja sér tekjur í formi verðbóta.  Það er mergur málsins og þess vegna verður að grípa inn í.

Já, en verðbólga síðustu ára hefur verið svo mikil að óverðtryggt sparifé mun brenna upp, segir örugglega einhver.  Ok, hefur fólk velt því fyrir sér hve oft verðbólgan hefur verið innan við 4% á síðustu tuttugu árum?  Ég hef skoðað það og niðurstaðan er að það hefur gerst 118 sinnum af síðustu 236 mánuðum samkvæmt gögnum Hagstofu Íslands.  Já, frá janúar 1991 hefur ársverðbólga á hverjum tíma (verðbólga mæld í 12 mánuði) verið í annað hvert skipti undir 4%.  Líklegt er að næstu fjórar verðbólgumælingar gefi allar ársverðbólgu um og undir 4%, þannig að af 20 árum verða rúmlega 10 með ársverðbólgu undir 4%.  Færum mörkin í 6%, þá fjölgar mánuðunum í 173 eða tæpalega 3 af hverjum 4.  Séu mörkin við 3%, þá eru mánuðirnir 93 eða tæp 40%.  Og 80 mánuðir af 236 mælast með innan við 2,5% ársverðbólgu sem voru verðbólgumarkmið Seðlabanka Íslands.

Ég er sannfærður um að fjármálakerfið hefði hagað sér af meiri ábyrgð og hógværð á árunum fyrir hrun, ef það hefði ekki haft þá hækju sem verðtryggingin er.  Lífeyrissjóðirnir hefðu þurft að leggja meiri vinnu í hluta fjárfestinga sinna, en höfum í huga að á árunum fyrir hrun kom langstærsti hluti ávöxtunar lífeyrissjóðanna frá óverðtryggðum eignum.

Mín niðurstaða er að við getum vel verið án verðtryggingar.  Byrjum á því að setja þak á árlegar verðbætur og afnemum hana svo á nokkrum árum (eða þess vegna strax) af neytendalánum.  Síðar er hægt að afnema hana af öðrum útlánum fjármálafyrirtækja, en við getum ekki bannað fyrirtækjum að fjármagna sig með útgáfu verðtryggðra skuldabréfa. Varðandi verðtryggð innlán, þá verður hvert og eitt fjármálafyrirtæki að eiga það við sig hvort það vilji bjóða upp á þau.  Jafnframt þessu verður að afnema öll verðtryggingarákvæði í öðrum samningum, svo sem leigusamningum.  En það er ekki nóg að afnema verðtrygginguna, ef í staðinn koma himin háir óverðtryggðir vextir.  Í Danmörku hafa fjármálafyrirtæki myndað þegjandi samkomulag um að íbúðalán beri ekki hærri vexti en 5%.  Íslandsbanki býður þegar upp á svipaða vexti vegna húsnæðislána.  Þetta ástand þarf að vera viðvarandi.  Í Noregi geta íbúðaeigendur fært sig á milli fastra eða breytilegra vaxta eftir því hvernig horfir í hagkerfinu.  Þegar útlit er fyrir meiri verðbólgu, þá færa þeir sig í hrönnum yfir í fasta vexti, en velja breytilega vexti, þegar útlit er fyrir stöðugleika.  Með þessu er ábyrgðinni á viðhaldi stöðugleikans varpað yfir á fjármálafyrirtækin, enda eiga þau ekki að nota almenna lántaka sem stuðpúða þegar áhættustýringin klikkar.  Vel rekið fjármálafyrirtæki á að verja almenna lántaka og innlánseigendur fyrir áföllum í efnahagslífinu.

Misskilningur eða útúrsnúningur fyrrum bankamanns

Erlendur Magnússon, framkvæmdastjóri, skrifar grein í Morgunblaðinu í dag, þar sem hann kemst að þeirri furðulegu niðurstöðu að lántakar gengistryggðra lána hafi samþykkt allt að 21% vexti á lánum sínum.  Þetta er nú svo mikil vitleysa að henni verður að svara.  Skoðum fyrst hvað Erlendur Magnússon segir:

Ekkert þak á vöxtum

Lögmaður lántaka í vaxtamáli Lýsingar segir fyrir Hæstarétti að lántaki hefði aldrei keypt bíl á láni sem bar 16-21% vexti. Það er undarleg fullyrðing, því með því að taka lán bundið LIBOR-vöxtum skuldbatt lántaki sig til þess að greiða breytilega vexti sama hverjir þeir yrðu á lánstímanum, þar með ef þeir færu upp í 21% á lánstímanum eða jafnvel hærra. Þegar menn taka lán sem bera LIBOR-vexti eða aðra millibankavexti, að viðbættu álagi, þá skuldbinda þeir sig til þess að greiða viðkomandi vexti sama hvernig sem millibankavextir þróast á lánstímanum. Það er aðeins álagið sem er fast í umsaminn tíma; millibankavextirnir breytast frá einu vaxtatímabili til annars. Hversu háir millibankavextirnir geta orðið á samningstímanum veit enginn fyrirfram.

Sem dæmi þá hafa LIBOR-vextir í dollurum hæst farið yfir 19% og LIBOR-vextir í pundum voru um langt skeið 15% fyrir um tveimur áratugum. Það er ekkert sem segir að þeir geti ekki orðið hærri í framtíðinni. Millibankavextir undir 1% í evrum, pundum og dollurum þekktust ekki fyrr en á síðasta ársfjórðungi 2008 og áttu rætur að tekja til viðbragða seðlabanka um heim allan til að koma í veg fyrir hrun alþjóðahagkerfisins.

Millibankavextir miðast ávallt við tiltekinn gjaldmiðil

Það er viðskiptaregla um heim allan þegar menn breyta höfuðstól láns sem ber millibankavexti úr einum gjaldmiðli í annan þá eru vextir ávallt reiknaðir miðað við millibankavexti nýs gjaldmiðils. Vextir í einum gjaldmiðli bera aldrei millibankavexti annars gjaldmiðils. Komist íslenskur dómstóll að niðurstöðu um að lán í íslenskum krónum skuli bera millibankavexti í öðrum gjaldmiðli, þá dæmir hann íslensk lög og íslenska dómstóla úr leik í öllum alþjóðaviðskiptum næstu áratugina.

Fyrst smá inngangur áður en ég svara einstökum atriðum í grein Erlends.

Lántakar sem kusu að taka gengistryggð lán völdu þá leið, þar sem þeir töldu hana alltaf verða hagstæðari en önnur lánaform sem voru í gangi, þ.e. lán verðtryggð miðað við vísitölu neysluverð  og óverðtryggð lán, sem í boði voru hjá íslenskum fjármálastofnunum.  Sögulega höfðu vextir LIBOR vextir allra þeirra gjaldmiðla, sem lántaka sóttu í, verið vel undir þeim vöxtum sem buðust á verðtryggðum og óverðtryggðum lánum hér á landi.  Lántakar gerðu líka ráð fyrir að gengið héldist sæmilega stöðugt og þó það sveiflaðist, þá færu slíkar sveiflur frekar hratt yfir og yrðu ekki mjög öfgakenndar, sbr. sveifluna árið 2006.  30% hækkun á erlendum gjaldmiðlum, sem gengi yfir á 6 mánuðum, var eitthvað sem flestir lántaka, sem ég hef verið í sambandi við, töldu sig þola.  Loks gerðu lántakar ráð fyrir að lánaformið sem notað var, stæðist íslensk lög.  Að Hæstiréttur hafi dæmt gengistrygginguna ólögleg breytir ekkert forsendum lántökunnar, þ.e. að heildarlántökukostnaður yrði umtalsvert lægri, en ef tekin væru hefðbundin verðtryggð eða óverðtryggð lán.

Erlendur byrjar á því að segja að lántaki hafi með því að samþykkja LIBOR vexti samþykkt að borga þá sama hve háir þeir yrðu.  Það er vissulega alveg rétt, en enginn lántaki gekk út frá því að vextir þeirra mynta sem þeir tengdu lán sitt við, færu ofar en saga síðustu 10 - 15 ára kenndi okkur. Það eru vissulega dæmi um að vextir á bresku pundi og bandarískum dölum hafi farið upp fyrir 6%, en að þessir vextir hafi eitthvað nálgast 21% er fráleitt.  Nú þó svo að vextir þessara mynta hefðu farið í slíkar hæðir, þá er það ekki það sem lántakinn gekk út frá og hann hefði því ekki tekið lán í viðkomandi mynt vitandi að þeir gætu orðið svona háir.  Erlendur ruglar hér saman fræðilegum möguleika á vaxtastöðu og væntingum lántaka til þróunar vaxtanna.  Þetta á ekkert skylt hvort við annað.  Það er því hreinn útúrsnúningur hjá Erlendi þar sem hann segir:

Þegar menn taka lán sem bera LIBOR-vexti eða aðra millibankavexti, að viðbættu álagi, þá skuldbinda þeir sig til þess að greiða viðkomandi vexti sama hvernig sem millibankavextir þróast á lánstímanum.

að með því hefði lántaki hagað lántöku sinni á þann hátt sem hann gerði, ef hann hefði vitað og gert ráð fyrir að LIBOR vextir myndu fara upp í 21% og vera vel yfir 15% í langan tíma.  Það er eitt að vextir geti hækkað mikið og annað að lántaki hefði gert það sem hann gerði vitandi að vextirnir myndu fara upp úr öllu valdi.

Það er rétt að fyrir óralöngu voru vextir á breskum pundum mjög háir.  Það var í allt öðru efnahagsumhverfi.  Ég skil bara ekkert í Erlendi að leita ekki aftur til þess tíma þegar vextir voru jafnvel ennþá hærri á tímum heimskreppunnar miklu.  Hann hefði líka getað bent á hrun þýska marksins á tímum Weimarlýðveldisins og fleiri svona öfgakennd dæmi, sem eingöngu eru til í sögubókum dagsins í dag.  Og þó svo að þetta sé eitthvað sem hafði gerst, þá skiptir það ekki máli.  Það eina sem hér skiptir máli eru væntingar lántaka til vaxta- og gengisþróunar.

Erlendur talar um að millibankavextir undir 1% í evrum, pundum og dollurum hafi ekki þekkst fyrr en á síðasta ársfjórðungi 2008.  Þetta er einmitt mjög góður punktur.  Lántakar sem tengdu lán sín við þessar myntir bjuggust við því að vextir á þessar myntir væru á bilinu 4,5 - 6,0%.  Það er það sem tímaraðir þessara vaxta gefa til kynna.  Það ástand, sem er núna, er óeðlilegt og því rangt af fjármálafyrirtækjum, Seðlabanka og FME að reikna tap sitt af því að samningsvextir gildi út frá því að LIBOR vextir allra erlendra gjaldmiðla séu undir 1%.

Erlendur lýkur máli sínum með atriði sem kemur því ekkert við hvaða vexti lántakar gátu búist við að borga eða voru tilbúnir að borga.  Þegar lántaki reiknar með því í upphafi að greiða LIBOR vexti í jenum, hvaða máli skiptir þá það að eðlilegt sé að greiða íslenska millibankavexti, ef dómstóll dæmir að gengistrygging sé ólögleg.  Megin málið hér er hvaða kostnað lántakinn reiknaði með að hafa af lántökunni í upphafi.  Þar sem þetta virðist ennþá vefjast fyrir sprenglærðum bankamanni sem plægt hefur sinn akur hjá fínustu bönkum heims, þá vil ég skýra þetta út í eins skýru og einföldu máli og hægt er: 

Lántakinn reiknaði með því að lánaformið sem hann skrifaði upp á í upphafi væri í samræmi við íslensk lög.  Að svo hafi ekki verið er ekki lántakanum að kenna og honum ber ekki að refsa fyrir það.

Lántakinn sóttist eftir lágum vöxtum erlendra mynta.  Að þessir vextir hafi lækkað ennþá frekar og að vaxtamunur millibankavaxta verðtryggðra og óverðtryggðra krónulán annars vegar og erlendra mynta hins vegar hafi aukist er ekki lántaka að kenna og honum ber ekki að refsa fyrir það.

Lántakinn sóttist eftir því að sjá höfuðstól lána sinna lækka með hverri afborgun, en ekki eins og með verðtryggð lán, þar sem höfuðstóllinn virðist aldrei lækka.

Lántakinn sóttist eftir láni, þar sem heildarkostnaður hans af lántökunni væri umtalsvert lægri en með hefðbundnum verðtryggðum og óverðtryggðum lánum sem voru í boði á markaðnum.

Allt þetta hefði gengið eftir, ef fjármálafyrirtæki hefðu notað löglegt lánaform og ef stjórnendur og eigendur fjármálafyrirtækjanna hefðu staðið af ábyrgð og heiðarleika að rekstri fjármálafyrritækjanna.  Þeir gerðu það ekki og það er út í hött að refsa lántökum fyrir það.

Lántakar báðu ekki um dóma Hæstaréttar.  Þeir báðu um sanngjarna leiðréttingu á forsendubresti lána sinna.  Þeir báðu um að það stæðist sem þeir gengu út frá við lántökuna og voru meira að segja tilbúnir að bæta við eðlilegu álagi.  Útúrsnúningar Erlends Magnússonar breyta því ekki neitt og þeir koma þessu máli ekkert við.

Eitruð lán fjármálakerfisins - Úrlausnar þörf allra vegna

Við hrun krónunnar sem hófst fyrir alvöru í mars 2008, þá fór af stað þróun í lánamálum einstaklinga, fyrirtækja og sveitarfélaga sem ekki sér fyrir endann á.  Það sem byrjaði sem frekar saklaus breyting er núna orðið að nær ókleifum hamri.  Flest öll lán í fjármálakerfinu hafa tekið ófyrirséðri stökkbreytingu.  Verðtryggð lán hafa hækkað um nærri 30% og gengistryggð og lán í erlendum gjaldmiðlum um 80 - 140% eftir því við hvaða gjaldmiðil er miðað.  Meira að segja óverðtryggð lán hafa orðið fyrir forsendubresti vegna óheyrilega hárra vaxta.  Í reynd má segja að myndast hafi eitruð lán í lánasöfnum fjármálafyrirtækja.

28. september 2008, nokkrum klukkustundum áður en Davíð Oddsson ákvað að ríkissjóður ætti að þjóðnýta Glitni, þá skrifaði ég færslu um vanda lántaka.  Í þeirri færslu lagði ég til að hluti hvers láns yrði settur til hliðar, en lántakar héldu áfram að greiða af öðrum hluta lánsins.  Sá hluti sem settur yrði til hliðar væri geymdur þar til betur áraði eða afskrifaður smátt og smátt.  Talsmaður neytenda pikkaði upp þessa hugmynd og sendi hana inn til félagsmálaráðherra 7. október, þ.e. daginn eftir að neyðarlögin voru sett.  Það eina sem hefur verið gert er að komið hefur verið á greiðslujöfnun verðtryggðra lána og um tíma var einnig boðið upp á greiðslujöfnun gengistryggðra lána.  Heildarlánið er ennþá jafn óviðráðanlegt fyrir lántakann og hefur í raun búið til svo kölluð eitruð lán í lánabókum fjármálafyrirtækjanna.  Þar halda þau áfram að skemma útfrá sér.

Skilanefndir bankanna hafa tekið yfir rekstur nýju bankanna.  Reynt var að telja almenningi trú um að kröfuhafar kæmu að rekstri þeirra, en þar sem þeir eru ekki þekktir, þá var þetta bara aumleg leið til að hagræða sannleikanum.  Um tíma leit þó út fyrir að fjársterkur aðili vildi koma að rekstri Íslandsbanka.  Hann kippti snöggt að sér hendi, þegar óvissan um gengistryggðu lánin varð honum ljós.  Þannig verður þetta mjög líklega meðan ekki er tekið á hinum eitruðu lánum í lánasöfnum bankanna.  Í Bandaríkjunum var farin sú leið að kaupa sambærileg eitruð lán út úr bankakerfinu, annars staðar hefur fjármálafyrirtækjum verið bættur upp að hluta sá skaði sem eitruð lán hafa valdið.  Það var vissulega gert hér með því að veita nýju bönkunum verulegan afslátt af lánasöfnunum, þegar þau voru flutt frá gömlu bönkunum til þeirra nýju.  Vandinn er að nýju bankarnir þrjóskast við að innheimta lánin sem þeir fengu með afslætti alveg upp í topp.

Lántakar hafa í mörgum tilfellum ekki efni á því að greiða hinn eitraða hluta lána sinna.  Þeir vilja aftur gjarnan greiða af viðráðanlegum hluta höfuðstólsins.  Lausnin virðist því vera hin nærri tveggja ára tillaga mín um að skipta lánunum upp í viðráðanlegan hluta (t.d. miðað við stöðuna 1.1.2008) og síðan eitraða/óviðráðanlega hlutann.  Í tillögu minni, sem ég útfærði nánar 7. október, gerði ég ráð fyrir að óviðráðanlegi hlutinn væri settur á ís, þar til betur áraði, en þó myndu fjármálafyrirtækin nýta allt það svigrúm sem þau höfðu til að afskrifa þennan eitraða hluta.  Ég gerði samt ráð fyrir að styrktist gengið að nýju, þá lækkaði höfuðstóll á gengistryggðu láni ekki í takt við styrkingu gengisins heldur færi sú styrking í að lækka höfuðstól eitraða hluta lánsins.  Síðan væri það ekki fyrr en sá hluti væri að fullu horfinn (í gegn um afskriftir og gengisstyrkingu) að gengisstyrking færi að lækka höfuðstól "viðráðanlega" hluta lánsins.  (Að sjálfsögðu færu allar afborganir og inn á greiðslur í að lækka höfuðstól "viðráðanlega" hluta lánsins.)  Á sama hátt myndi veiking gengis verða til þess að höfuðstóll eitraða hluta lánsins hækkaði.  Hugmyndin var að fólki og fyrirtækjum væri skapað fjárhagslegt umhverfi sem var líkast því sem var áður en áhrif falls krónunnar fóru að verða ljós.

Margt hefur breyst frá því í lok september 2008.  T.d. hefur komið í ljós að hrun efnahagskerfisins og þar með stökkbreyting á lánum landsmanna, fyrirtækja og sveitarfélaga, var að mestu leiti kenna sviksamlegu athæfi helstu stjórnenda nokkurra fjármálafyrirtækja og eigenda þessara fyrirtækja sem litu á völd sín í fyrirtækjunum sem lykil að fjárhirslum þeirra.  Þessir aðilar rændu fyrirtækin með skipulegum hætti innan frá, tóku mjög grófa stöðu gegn stórum hluta viðskiptavina fjármálafyrirtækjanna svo hinir útvöldu stjórnendur og eigendur gætu skarað ennþá meiri eld að sinni köku.  Þessi vitneskja varð til þess að forsendur hafa brostið fyrir hugmynd minni um að geyma eitraða hluta lánanna til betri tíma.  Ég sé einfaldlega ekkert réttlæti í því að fólk, fyrirtæki og sveitarfélög eigi að greiða hinn eitraða hluta lána sinna.  Eitrunin er nefnilega stjórnendum og eigendum fjármálafyrirtækjanna að kenna og því eðlilegt og sanngjarnt að fjármálafyrirtækin beri þann skaða sem af þeim hlaust.

Einnig kom í ljós að hluti lánasafna fjármálafyrirtækjanna voru með ólöglega verðtryggingu í formi gengistryggingar.  Raunvirði höfuðstóls lánanna var þar með allt annað en fjármálafyrirtækin hafa gengið út frá.  Mörg þeirra þrjóskast við að viðurkenna dóma Hæstaréttar frá því 16. júní og virðist sem ekki hafi tekist að svæla út úr þeim virðingarleysi þeirra fyrir lögum sem tröllreið ansi mörgu í rekstri þeirra fram að hruni.  Eiturpillurnar í lánasöfnum fjármálafyrirtækjanna eru því orðnar ansi margar.

Í læknisfræði hafa menn fyrir löngu komist að því, að líkaminn verður ekki heilbrigður ef hann er gegnsýrður af eitrun.  Eina leiðin er að losa líkamann við eitrunin.  Þetta eru sannindi sem fjármálakerfinu gengur illa að skilja.  Það heldur að ef það þrjóskast við að innheimta eitruðu lánin, þá muni það einn dag vera í heilbrigðu fjármálaumhverfi.  Einstaklingar, heimili og sveitarfélög muni takast að vinna á eitruninni og rísa úr öskustónni eins og fuglinn Fönix.  Hættan er sú, ef þessi leið er valin, að fari fyrir einstaklingum, fyrirtækjum og sveitarfélögum eins og líkama sem verður fyrir eitrun.  Það þurfi að fjarlægja skaddaða eða dauða líkamshluta og starfhæfi þeirra skerðist fyrir vikið.

Fjármálakerfið lifir í ótrúlegri afneitun, ef það heldur að það geti haldið áfram að innheimta eitruðu lánin og koma með hagnað út úr því.  Aðeins hluti lántaka hefur bolmagn til þess að greiða að fullu sín lán.  Margir hafa þetta bolmagn en hafa ekki viljann.  Enn aðrir sjá ekki tilganginn í því að greiða himinn háar upphæðir inn í fjármálakerfið ekki vitandi hvort það skipti einhverjum máli eða ekki.  Til hvers að greiða af lánunum háar upphæðir, ef húsið eða fyrirtækið verður hvort eð er tekið yfir af bankanum.  Ég skil bara mjög vel að fólk hermi eftir Bjarna Ármannssyni og telji fjármunum sínum illa varið með því að greiða af eitruðum lánunum.

Vilji fjármálafyrirtækin eiga langa lífdaga framundan, þá verða þau að átta sig á áhrifum eitruðu lánanna á rekstur sinn og samband við viðskiptavini.  Þau verða að horfa fram á veginn með hagsmuni beggja í huga, þ.e. fjármálafyrirtækisins og viðskiptavinarins.  Fyrsta skrefið er að skipta öllum lánum viðskiptavina sinni upp í viðráðanlegan hluta og eitraðan hluta.  Setja eitraða hlutann á ís þannig að hann verði ekki til trafala fyrir viðskiptavininn.  Með styrkingu krónunnar mun eitraði hlutinn dragast saman og vonandi hverfa.  Hann hefur þegar nærri því helmingast frá því að hann var stærstur í byrjun desember 2008, a.m.k gagnvart sumum gjaldmiðlum.  Jafnvægisgengi er á að giska í kringum gengisvísitölu 155, þannig að við getum ennþá búist við talsverðri styrkingu þess á næstu mánuðum og árum.  Gengið mun sveiflast, en smátt og smátt styrkjast, þó vísitalan fari líklegast aldrei niður í 155 aftur. 

Ef fjármálafyrirtækin láta sér ekki segjast, þá mun sífellt stærri hluti eigna í þjóðfélaginu færast til þeirra frá þinglýstum eigendum.  Þeir sem áður áttu eignirnar munu ekki geta fjárfest neitt af viti í mörg ár.  Neyðist þeir til að fara í gjaldþrot, geta viðkomandi ekki einu sinni verið virkir viðskiptavinir fjármálakerfisins.  Hverjir eiga þá að kaupa eignirnar af fjármálafyrirtækjunum?  Nei, það er best fyrir alla að eitruðu lánin verði tekin úr umferð. 

Oft er notuð sú samlíking að undir þjóðfélaginu séu fjórar stoðir:  Fjármálakerfið, atvinnulífið, heimilin og hið opinbera.  Nú er staðan sú að þrjár af þessum stoðum eru mjög laskaðar og sú fjórða er eins og púkinn á fjósbitanum nema hvað það eru eitruð lán sem hún telur sig vera að fitna af.  Hvað gerist með stól, sem er með þrjá fúna fætur,ef einhver sest á hann?  Jú, hann brotnar líklegast.  Þá er lítið gagn af því þó einn fóturinn sé gerður út gulli, sé gert ráð fyrir því við hönnun stólsins að hann haldi jafnvægi þá og því aðeins að allir fjórir fæturnir séu heilir.  Þannig er hagkerfið í dag.  Stoðirnar eru hver á fætur annarri að grotna undan því vegna þess að fjármálakerfið skilur ekki nauðsyn þess að taka hin eitruðu lán úr umferð án nokkurra skilmála.  Þau taka lánin ekki einu sinni úr umferð, þó Hæstiréttur sé búinn að segja þeim að veigamikill hluti lánanna sé í andstöðu við lög.  Nei, þau skulu fá sitt hvað sem tautar og raular.  Dómar skulu vefengdir og lög hunsuð.

Hagnaður byggður á spá um framtíðargreiðsluflæði - Gengisdómar valda bankanum líklegast ekki neinum vanda

Áhugavert er að skoða árshlutareikning Íslandsbanka.  Samkvæmt því er hagnaður fyrstu 6 mánuði ársins 8.3 milljarðar króna.  Ákaflega góð tala að sjá og eilítið betri afkoma en fyrir ári.  Eða hvað?  Er afkoman eins góð og niðurstöðutalan segir til um?

Tveir liðir skera sig úr í rekstrarreikningi bankans.  Annar er það sem heitir á ensku "Income due to revised estimated future cash flows from loans" eða "tekjur vegna endurmats á framtíðargreiðsluflæði af lánum", hinn heitir á ensku "Net impairment losses" eða "Nettótap vegna virðisrýrnunar" og er þá vísað til virðisrýrnunar eigna, m.a. lánasafna. Fyrri liðurinn er upp á 23,9 milljarða sem er nær allt tilkomið á tímabilinu frá 1.4. - 30.6., þ.e. á þessu tímabili hefur virði framtíðargreiðsluflæðisins aukist um tæplega 24 milljarða af ástæðum sem ekki er greint frá.  Á sama tíma í fyrra var upphæðin 2,3 milljarðar eða innan við 10%.  Ég sá ekki í snöggri yfirferð neina skýringu á því hvaða forsendur voru gefnar fyrir endurmatinu á greiðsluflæðinu eða hvers vegna upphæðin er tífalt hærri í ár en í fyrra.  Virðisrýrnunin var 11,4 milljarðar á síðasta ári, en er metin 21,9 milljarðar á þessu ári og er nokkuð góð skýring gefin á því í skýringum.

Fyrir mér líta þessar tölur um endurmat á greiðsluflæði og síðan um virðisrýrnunina þannig út, að um hreina spádóma sé að ræða.  Forsendur fyrir þessum tölum eru a.m.k. ákaflega á reiki, þegar t.d. er haft í huga óvissan varðandi vexti áður gengistryggðra lána.  Ég get svo sem ekkert sagt til um framtíðargreiðsluflæðið meðan ég hef ekki forsendur útreikninganna og sama er að segja um virðisrýrnunina, en þessar tölur þurfa ekki að breytast mikið í "vitlausa" átt til að 8,3 milljarða hagnaðurinn er orðinn að engu eða jafnvel vænu tapi.

Annað sem vekur athygli mína í árshlutauppgjörinu er um gjaldeyrisjöfnuð bankans.  Ég fæ ekki betur séð en að bankinn brjóti gróflega gegn reglum Seðlabankans um gjaldeyrisjöfnuð NEMA að bankinn telji 134 milljarða af 287 milljörðum í gengisbundnum lánum (þ.e. gengistryggð lán eða lán í erlendum gjaldmiðli) vera lán í íslenskum krónum (þ.e. falla undir fordæmisgildi dóma Hæstaréttar frá 16. júní sl.).  Áhugavert er að sjá, að bankinn er ekki með erlendar skuldbindingar/fjármögnun bak við stóran hluta gengisbundinna útlána.  Vissulega kemur ekki fram á hvaða virði bankinn er að innheimta gengisbundin lán.  Af þeim sökum er lífsins ómögulegt að sjá hvort og þá hve mikið bankinn mun tapa ef skipta þarf lánunum yfir í íslenskar krónur miðað við upprunalegan höfuðstól.

Í skýringu 36 með árshlutareikningnum er þó ýmislegt áhugavert að sjá um þetta.  Vil ég til að byrja með vekja athygli annarra fjármálastofnana á eftirfarandi texta:

Earlier this year the Supreme Court ruled that certain types of FX contracts should be considered as ISK loans and the principal could not be linked to foreign currencies.

eða á okkar ástkæra ylhýra:

Fyrr á þessu ári úrskurðaði Hæstiréttur að tilteknin gengislán ætti að líta á sem íslensk krónu lán og höfuðstólinn mætti ekki tengja við erlenda gjaldmiðla.

Bankinn segist hafa metið áhrifin af gengisdómum Hæstaréttar á eigið fé bankans gæti numið 0 - 8 milljörðum eftir því hvaða vextir verið ákvarðaðir.  Þó setur bankinn þann varnagla að ef öll gengislán bankans yrðu dæmd ólögleg, þá væri höggið á bilinu 4 - 55 milljarðar.  Hér er það sem segir um þetta í árshlutauppgjöri bankans:

The Bank has reviewed its loan contracts and made assumptions as to the possible financial effect of the pending lawsuits. The total book value of the Bank’s foreign currency loan and leasing contracts is ISK 217 billion. The Bank estimates that about ISK 21 billion, or approximately 10%, of the foreign currency loan portfolio is at risk due to the Supreme Court ruling in June. The Bank has estimated that the resulting negative impact on the Bank’s equity would be in the range of ISK 0-8 billion depending on the interest rate used when calculating the resulting claim. Direct repayments to customers for these contracts would be in the range of ISK 5.0-8.5 billion. The Bank has a reserve for the higher amount and this is fully reflected in the financial statements.

The Bank has also made an impact assessment of the overall foreign currency loan and leasing contracts of ISK 217 billion, in the unlikely event that all of the Bank’s foreign currency loan contracts were to be deemed illegal. In this case, the total impact on the Bank’s equity would be in the range of ISK 4-55 billion. The lower end of the range refers to the case where Central Bank rates would be applied to the resulting claim, in line with the ruling of the District Court of Reykjavik described above, while the upper end of the range refers to the case of foreign currency interest rates being applied to the resulting ISK claims. Direct repayment to customers could be in the range of ISK 17-34 billion based on the same assumptions for the resulting interest rates. In all cases listed above, the Bank’s total capital ratio would remain above 12%.

Því miður þá kýs Birna Einarsdóttir að tjá sig bara um þessa ólíklegu svörtustu sviðsmynd, en ekki þá sem bankinn telur líklegasta.

Niðurstaðan er að vissulega sé mikið undir hjá bankanum varðandi gengisbundin lán, en höfum í huga að bankinn fékk 47% afslátt af lánasöfnunum og sé 217 milljarðar tala með 47% afslætti, þá var upphaflegt virði 409 milljarðar.  Mætti halda að bankinn hafi borð fyrir báru ef þetta er rétt tala.  Þá má benda á, að bankinn hefur þegar fært háar upphæðir á virðisrýrnunarreikning.  Á fyrri árshelmingi þessa árs voru tæpir 22 milljarðar færðir til virðisrýrnunar á lánasöfnum og rúmlega 10 milljarðar í á sama tíma í fyrra.  Bankinn er því búinn að leggja til hliðar dágóða upphæð vegna líklegrar virðisrýrnunar á útlánum sínum.  Hversu oft ætli hægt sé að tapa sama peningnum?

En vangaveltur mínar í upphafi voru hvort 8,3 milljarða hagnaður bankans væri skotheld tala.  Ég held ekki.  Ég held að allt of mikil óvissa sé í kringum fjölmörg atriði í rekstri bankans til að fullyrða að hagnaður hans sé í raun og veru 8,3 milljarðar.  Þessi tala er mat á líklegri stöðu, en ekki þarf mikið að breytast til þess að það mat fjúki út í buskan.  Niðurstaðan getur svo sem hvor tveggja endaði í mun meiri hagnaði eða þess vegna tapi.  Það mun framtíðin ein leiða í ljós, þ.e. hvert verður raunverulegt greiðsluflæði af útlánum bankans og hver verður virðisrýrnunin í raun og veru.

8,3 milljarða hagnaður Íslandsbanka

Munur á fjársvikum og gengisáhættu

Þeir eru ennþá til í þessu landi, sem telja að þeir sem tóku gengistryggð lán, hafi átt að gera sér grein fyrir þeirri gengisáhættu sem lántökunni fylgdu og því sé það fáránlegt að leiðrétta þessi lán.  Rétt er það, að gengistryggðum lánum fylgdi gengisáhætta.  Enginn mælir því mót.  Flestir þurftu að skrifa upp á skjal, þar sem þeir viðurkenndu það.  Málið er að það sem gerðist hér á landi voru skipulögð fjársvik. Þó ég hafi skrifað upp á að ég áttaði mig á mögulegri gengisáhættu, þá skrifaði ég ekki upp á að viðskiptabankinn minn, eigendur hans og aðrir stórir áhrifaaðilar í fjármálakerfinu myndu beita mjög grófum fjársvikum til að fella krónuna.  Ég skrifaði ekki upp á að innan fjármálakerfisins og í hópi eigenda stóru bankanna væru einstaklingar sem misnotuðu aðstöðu sína til að skara eld að sinni köku.  Einstaklingar sem svifust einskis til að græða sem mest og veigruðu sér ekki við að fella íslensku krónuna svo hagnaðurinn yrði meiri.  Og svo skammast þessir menn út í FME og Seðlabankann fyrir að hafa ekki bannað þeim að haga sér eins og þeir gerðu.

Gerðir þessara manna voru glæpur gegn íslensku þjóðinni. Það hefur verið sýnt fram á að þeir brutu lög, beittu blekkingum, stilltu upp svikamyllu, fölsuðu bókhald, stunduðu mjög gróf fjársvik þar sem milljörðum og milljarða tugum var stolið frá almenningshlutafélögum. En það hlýtur að vera gott fyrir þessa landráðamenn, það er nákvæmlega sem þeir eru, að vita til þess að alltaf geti þeir fundið stuðning hjá einhverjum jábræðrum sem telja að tilgangurinn hafi helgað meðalið og almenningur hafi átt að átta sig á því að þetta var allt hluti af "gengisáhættu".

Þegar ég tók mín lán, verðtryggð, gengistryggð og óverðtryggð, þá vissi ég ekki að bakvið veggi bankans, sem ég átti í viðskiptum við, væri kannski verið að leggja á ráðinn um það hvernig fella ætti krónuna, hleypa verðbólgunni af stað, stela frá almenningshlutafélögum, búa til fölsk viðskipti með hlutabréf o.s.frv. Ég vissi heldur ekki að eigendur bankanna væru leynt og ljóst að skara eld að sinni köku, brjótandi allar siðareglur, reglur um áhættustýringu, reglur um stórar áhættur svo fátt eitt sé nefnt. En samkvæmt kjarnyrtum málflutningi jábræðranna, þá átti ég að vita að svona færu kaupin fram á eyrinni.

Það er mikill misskilningur að þetta, sem gerðist hér á landi, sé hægt að flokka undir gengisáhættu. Það á ekkert skylt við það. Gengisáhætta er þegar heilbrigður markaður sveiflast, eins og við höfum séð í breytingum jensins gagnvart evru eða dollar. Hjá okkur tók viðskiptabankinn stöðu gegn viðskiptavininum sínum með grófri markaðsmisnotkun og glæpsamlegu athæfi. Þetta var svikamylla og ekkert annað og afleiðingar svikamyllu heita fjársvik, ekki gengisáhætta. Fjársvik er refsivert athæfi og á ekkert skylt við eðlileg gjaldeyrisviðskipti.

Það er því enginn að biðja um að leiðrétt sé vegna misheppnaðrar gengisáhættu sem fólk tók.  Nei, það er verið að biðja um að að fólk fái bætt það tjón sem það varð fyrir vegna þess glæpsamlega athæfis sem átti sér stað. Og ekki væri verra, ef einhverjir verði nú handteknir og dæmdir í fangelsi fyrir þátt sinn í glæpnum.

Handvalið mál sem segir ekki of mikið

Eftir að hafa legið yfir málinu í gær til að leggja verjanda til útreikninga, þá er ég kominn á þá skoðun að þetta mál henti illa sem fordæmisgefandi mál.  Fyrir því eru ýmsar ástæður en þessar eru helstar:

1. Málið er handvalið af stefnanda.
2. Það er uppgjörsmál og skuldari heldur ekki áfram að greiða af láninu eftir að vextir hafa verið ákveðnir.
3. Lántökudagur er 20.11.2007, sem þýðir að forsendubrests fer að gæta mjög fljótlega eftir lántöku.

Ég ætla ekki að fjalla neitt meira um fyrsta liðinn enda fór ég yfir þann þátt um daginn. Varðandi atriði 2, þá verður það til þess að framtíðargreiðslur eru ekki skoðaðar og þar með ekki getið í framtíðarþróun vaxta og gengis.  Héraðsdómur dæmdi Lýsingu forsendubrest eftir að gengistryggingin var dæmd ólögleg, þar sem fyrirtækið gerði ráð fyrir að höfuðstóllinn fylgdi sömu gengisþróun og fyrirtækið sagði að fjármögnun fyrirtækisins fylgdi.  Nú hefur gengið styrkst mikið á síðustu vikum og reikna má með því að það styrkist ennþá frekar á næstu árum.  Við styrkingu gengisins, þá gengur forsendubrestur Lýsingar til baka.  Nú í annan stað, þá er staða Lýsingar mjög veik og fyrirtækið nánast í gjörgæslu lánadrottna sinna.  Ekki er vitað hvort fyrirtækið muni yfir höfuð lifa þessa hræringar af og verði það gjaldþrota, þá breytist staða lántaka örugglega mjög mikið.  Í þriðja lagi þá hefur Lýsing ekki lagt fram neinar sannanir fyrir því að fyrirtækið hafi fjármagnað sig með þeim hætti sem það segist gera það.  Orð lögmanns þeirra eru látin duga.

Atriði 3 er annar lykilþáttur.  Lántaki í því máli sem er fyrir Hæstarétti greiddi bara í stuttan tíma eðlilegar greiðslur af láninu sínu, þ.e. greiðslur sem voru nálægt því sem kom fram í greiðsluáætlun.  Eftir það hækkuðu greiðslur mjög skarpt og um áður en hann fékk skilmálabreytingu á lánið, þá hafði mánaðarleg greiðsla rúmlega tvöfaldast frá greiðsluáætlun.  Fyrir þennan lántaka munu því jafnvel frekar óhagstæðir vextir koma betur út en þær greiðslur sem hann hefur þegar innt af hendi.  Þetta helgast af því að tímabilið þar sem upphæð greiðslu, ef notaðir eru t.d. lægstu óverðtryggðu vextir Seðlabankans, er hærri, sem einhverju nemur, en sú upphæð sem hann greiddi er mjög stutt.  Í þessu tilfelli 3 mánuðir.  Strax í fjórðu greiðslu er lántaki að greiða hærri upphæð vegna gengisbreytinganna, en ef miðað er við lægstu óverðtryggða vexti Seðlabankans.  Hafi lánið aftur verið tekið 2004 eða 2005, þá breytist dæmið allverulega.  Höfuðstóll lánsins beri óhagstæðari vexti (miðað við samningsvexti) í mun lengri tíma og vangreiðslu safnist upp.  Í dæmi sem ég hef reiknað kemur út að lántaki "skuldar" yfir 100% ofan á það sem hann hefur þegar greitt af láni sem hann tók um mitt ár 2006.

Málflutningur var í Hæstarétti áðan og nú er bara að bíða eftir niðurstöðunni.  Talsmaður neytenda sendi réttinum bréf fyrir nokkrum dögum, þar sem hann óskaði eftir því að rétturinn leitaði eftir leiðbeinandi áliti EFTA dómstólsins.  Verði Hæstiréttur við því, mun niðurstaða dómsins tefjast um 2-3 mánuði, en hafni hann beiðninni, þá er niðurstöðu að vænta innan 2 - 3 vikna.  Hver sem niðurstaðan verður mun hún fara illa niður hjá einhverjum.  Ég ætla ekki einu sinni að giska á niðurstöðuna, en vona að hún verði eitthvað mildari en það sem héraðsdómur lagði á borð fyrir lántaka.

Hvort þetta mál getur orðið fordæmisgefandi fyrir önnur gengistryggð lán veltur á niðurstöðunni.  Verði niðurstaðan að samningsvextir eigi að gilda, þá má búast við því að fordæmisgildið verði mjög víðtækt, einfaldlega vegna þess að þá er rétturinn að segja að samningar haldi þó einn liður samningsins sé dæmdur ógildur.  Verði einhver önnur niðurstaða í málinu, þá er ekki víst að fordæmisgildið verði eins víðtækt.  Héraðsdómur byggði t.d. sína niðurstöðu á því hvaða lánaform stóðu lántaka til boða og valdi þá leið sem var hagstæðust fyrir lántakann.  Húsnæðislántakar höfðu aðra og hagstæðari kosti en bílakaupendum buðust.  Lægstu óverðtryggðu vextir Seðlabankans hafa langtímum saman verið óhagstæðari en þau kjör og því er mjög ólíklegt að dómstólar dæmdu þá á húsnæðislán.

Reynt hefur verið að hræða dómstóla til að vernda fjármálakerfið með þeim rökum að samningsvextir myndu setja fjármálakerfið á hliðina.  FME reiknaði út að allt að 100 milljarðar féllu á ríkissjóð, ef samningsvextir stæðu.  Ég komst að þeirri niðurstöðu að í mesta lagi 12 milljarðar af þeirri upphæð væru vegna lána heimilanna.  Það er mat lögfræðinga, sem ég hef rætt við, að Salómonsdómur gæti orðið sá, að samningsvextir verði látnir gilda á lánum heimilanna, en fyrirtæki og sveitarfélög taki á sig hærri vexti.  Höfuðstóllinn lækkaði hjá öllum í samræmi við dóma Hæstaréttar í júni.  Síðan gætu fjármálafyrirtæki nýtt sér vaxtabreytingarákvæði og ákvæði um breytingar á vaxtaálagi til að rétta sinn hlut, ef svo má segja, en á móti hefðu lántakar möguleika á að endurfjármagna sig annars staðar.  Ég ætla ekki að kaupa þann málflutning, að tímabundnir lágir vextir muni raska stöðu fjármálafyrirtækja það mikið, að þau fari á hausinn í hrönnum.  Bankarnir þrír, BYR og Sparisjóður Keflavíkur hafa allir fengið afslátt hjá sínum kröfuhöfum.  SPRON/FF eru í slitameðferð og fara því ekki aftur á hausinn.  Bílalánafyrirtækin hafa öll boðið hagstæðari kjör og þolað það, t.d. fékk ég óverðtryggt, vaxtalaust lán hjá Lýsingu í nóvember 2005 og ekki kvartaði fyrirtækið yfir forsendubresti vegna þess láns.

Mér finnst mikilvægast í þessu máli, sem öðrum málum vegna gengistryggðra lána heimilanna, að það fáist þannig niðurstaða að fólk geti haldið áfram með líf sitt án þess að hafa gjaldþrot og nauðungarsölur hangandi yfir sér eða endalausa réttaróvissu.  Mikilvægt er að lán heimilanna verði viðráðanleg.  Best hefði verið, ef stjórnvöld og fjármálafyrirtæki hefðu haft vit á því í október eða nóvember 2008 að skipta lánunum þá þegar upp í viðráðanleg lán sem haldið var áfram að greiða af og óviðráðanleg sem sett voru á ís þar til síðar.  Lagði ég fram tillögu um slíkt í september, október og nóvember 2008 og fóru hugmyndirnar inn til Jóhönnu Sigurðardóttur, þáverandi félagsmálaráðherra, ásamt fleiri tillögum sem Gísli Tryggvason, talmaður neytenda, safnaði saman 7. október 2008.  Hugmyndir mínar eru ennþá góðar og gildar og raunar er orðið bráðnauðsynlegt að þær séu teknar til nánari skoðunar áður en nýtt efnahagshrun skellur á okkur.

Gengislán í Hæstarétti