Er verðtrygging nauðsynleg? - 10 af síðustu 20 árum hefur verðbólga verið innan við 4%

Gamall stjórnmálamaður stakk niður penna og fékk birta grein í Fréttablaðinu sl. miðvikudag.  Hann rifjar í greininni upp gamla tíma um spillingu sem viðgekkst í þjóðfélaginu og vanmátt stjórnvalda, Seðlabanka og fjármálafyrirtækja til að vera með alvöru hagstjórn á Íslandi.  Hann fjallar um það hvernig stjórnmálamenn, Seðlabanki og fjármálafyrirtæki létu það viðgangast að sparifé landsmann brann upp, lán urðu að engu og brauðið tvöfaldaðist í verði á einni dagstundu.  Já, hann lýsir í grein sinni vanhæfni eldri kynslóða til að láta þjóðfélagið standa á eigin fótum.  Þessi kynslóð fann upp á því að leysa vandann með því að innleiða verðtryggingu.  Til að byrja með var allt verðtryggt, en svo sáu menn að það gekk ekki.  Þá var ákveðið að búa til tvær stéttir í landinu, fjármagnseigendur sem fengu launin sín í verðtryggðum krónum og launþega sem fengu launin sín í óverðtryggðum krónum.  Síðan þetta gerðist, þá hefur eignartilfærslan verið frá hinum vinnandi stéttum til fjármagnseigendanna.  Ekki bara einu sinni, heldur minnst þrisvar, hefur orðið á stuttum tíma mikil og snögg tilfærsla eigna frá þeim sem hafa þurft að lifa við óverðtryggðar tekjur til hinna með verðtryggðu tekjurnar.  Og inn á milli hefur þessi tilfærsla verið hæg og róleg en með mikinn eyðileggingarmátt.

Í upphafi þessa tímabils fékk ég námslán og síðan aftur nokkrum árum síðar.  Við lok náms míns skuldaði ég um 1.400 þúsund kr.  Á hverju ári hef ég greitt af lánunum með um 4,0% af tekjum mínum (eða hvort það er 3,5%) sem jafngildir hátt í 7% af ráðstöfunartekjum mínum á hverju ári eða hátt í einum mánaðarlaunum.  Maður skyldi nú ætla að lánið væri uppgreitt á yfir 20 árum, þar sem upphæðin var ekki há.  Nei, svo er ekki, þökk sé verðtryggingunni.  Eftirstöðvarnar um síðustu áramót voru tæpar 1.800 þúsund kr.  Vissulega eru þetta ekki jafngildar krónur og fyrir 20 árum, en þær draga samt til sín sama hlutfall launa minna núna og þá.  Þær eru því sami dragbíturinn á heimilisbókhaldið og fyrir 20 árum.  Þessu kerfi vill stjórnmálamaðurinn gamli viðhalda af því að hann heldur að Ísland í dag sé jafn vanþróað efnahagslega og þegar flestir þingmenn komu úr sveitum landsins (og fresta þurfti þinghaldi um sauðburð og réttir) og hagfræðimenntað fólk mátti telja á fingrum annarrar handar (ekki að fjölgun þeirra tryggi eitt eða neitt).  Þegar karlar af kajanum sáu um ávöxtun á fé lífeyrissjóðanna og þegar fella þurfti gengið ef ekki veiddist nóg af þorski eða heitt var í veðri í Evrópu þannig að fiskneysla dróst saman.

Mig langar að benda hinum gamla stjórnmálamanni á að tímarnir hafa breyst.  Nú eru það fjármálafyrirtækin, en ekki sjávarútvegsfyrirtækin, sem stjórna gengi krónunnar og halda á fjöreggi þjóðarinnar.  Þau ákveða hvort hér sé þensla eða samdráttur og um leið ákveða þau hve miklar tekjur þau hafa af verðbótum.  Það hafa orðið endaskipti á hlutunum.  Annað sem hefur breyst er að fleiri stoðum hefur verið skotið undir gjaldeyrisöflun þjóðarinnar.  Ferðamenn, þjónustuútflutningur og stóriðja eru orðin mun stærri en sjávarútvegurinn.  Þjóðfélagið er vissulega en viðkvæmt fyrir áföllum í sjávarútvegi, en ekki nándar eins mikið og áður fyrr.  Fyrir nokkrum árum voru þroskveiðiheimildir skertar um 20% eða svo.  Um 1980 hefði þetta haft í för með sér að minnsta kosti 10% gengisfellingu, en í þetta sinn styrktist gengið!

Verðtryggingin er að éta þetta þjóðfélag upp innan frá.  Tengingin við lán heimilanna er gleggsta dæmið.  Fyrirtæki og heimilin reyndu að flýja þetta umhverfi með því að leita í gengistryggð lán, en fjármálakerfið kunni að verja sig og hefnd þess var grimm.

Stærsti vandi verðtryggingarinnar er að fjármagnseigendur geta alltaf leitað í öruggt skjól sama hvaða vitleysu þeim dettur í hug.  Þurfi bankakerfið að hressa upp á efnahagsreikninginn, þá má bara skapa þenslu eða eignabólu svo hægt sé að lána meira.  Verðtryggingin fóðrar sjálfa sig með því að vera verðbólguhvetjandi.

Gamli stjórnmálamaðurinn óttast að gamli tíminn muni koma aftur, ef dregið verður úr vægi verðtryggingarinnar.  Honum tekst nefnilega ekki að hugsa út fyrir kassann.  Í löndunum í kringum okkur er vissulega boðið upp á verðtryggð skuldabréf, en engum dettur í hug að binda almenning á klafa verðtryggingarinnar.  Meira að segja Evrópusambandið varar við því að í boði séu verðtryggð neytendalán og ætti nú öldungurinn að leggja við hlustir, þar sem hans flokkur telur allt heilagt sem frá ESB kemur.

Mér er alveg sama þó sveitarfélög eða fyrirtæki taki verðtryggð lán eða gefi út verðtryggð skuldabréf.  Fjármálafyrirtækjum er líka velkomið að bjóða upp á verðtryggða innlánsreikninga.  En leggja á af sem fyrst verðtryggingu lána sem almenningi bjóðast.  Við getum byrjað á því að setja þak á árlegar verðbætur sem lækkar hægt og örugglega uns verðtryggð neytendalán heyra sögunni til.  Þannig gæfist útgefendum verðtryggðra neytenda lána svigrúm til að aðlagast breyttum aðstæðum.

En hvað með lífeyrissjóðina, tauta líklega einhverjir.  Já, hvað með lífeyrissjóðina.  Þetta er ein af þessum síbyljum og grátkórum sem heyrist vel í, þegar rætt er um að afnema verðtrygginguna.  Ja, lífeyrissjóðirnir verða bara að vera duglegri við að ávaxta fé sitt, sýna meiri útsjónarsemi og hætta að treysta á sjálfvirkar varnir við hagsveiflum.  Þeir verða bara að hafa fyrir hlutunum eins og almenningur í landinu.  Af hverju eiga lífeyrissjóðirnir að vera í eitthvað meiri vanda við að viðhalda eignum sínum en almenningur að vinna upp í skuldir sínar.  Lífeyrissjóðirnir eru í eigu sjóðfélaga og eiga því að vinna með heildarhagsmuni sjóðfélaga í huga.  Hluti af þeim hagsmunum er að byggja hér upp heilbrigt lánakerfi með viðráðanlegum lánakjörum fyrir sjóðfélagana.  Sjóðfélagar eru ekki til fyrir lífeyrissjóðina, það er öfugt.  Sjóðfélagi sem á nærri skuldlaust húsnæði við lok starfsævi sinnar er mun betur settur en sá sem á bara helminginn í húsinu sínu og fær kannski 20% hærri bætur.  Í árslok 2008 voru skuldir heimilanna við fjármálakerfið rétt rúmlega 2.000 milljarðar litlu meiri en eignir lífeyrissjóðanna sem þá stóðu í 1.700 milljarðar (+/- það sem síðar reynist þurfa að afskrifa).  Á sama tíma var fasteignamat húsnæðis landsmanna um 40% hærra eða 2.800 milljarðar.  Af skuldum heimilanna voru 700 milljarðar vegna verðbóta frá aldamótum.  Af eignum lífeyrissjóðanna voru innan við 300 milljarðar vegna verðbóta á sama tíma.  Viljum við virkilega halda í verðtrygginguna svo lífeyrissjóðirnir geti tryggt sér 43% af því sem verðtryggingin hefur hækkað lán landsmanna (og þar með sjóðfélaga) frá aldamótum?

Með því að setja fyrst þak á árlegar verðbætur og síðan afnema þær með þaki á óverðtryggða vexti húsnæðislána, þá köllum við fjármálakerfið til ábyrgðar á því að viðhalda stöðugleika.  Sé verðbólga lítil, þá þarf ekki háa óverðtryggða vextir til að fá jákvæða raunvexti.  Í 1,5% verðbólgu gefa 5% nafnvextir 3,5% raunvexti.  Málið er að núverandi fjármálakerfi treystir á verðbólguna til að tryggja sér tekjur í formi verðbóta.  Það er mergur málsins og þess vegna verður að grípa inn í.

Já, en verðbólga síðustu ára hefur verið svo mikil að óverðtryggt sparifé mun brenna upp, segir örugglega einhver.  Ok, hefur fólk velt því fyrir sér hve oft verðbólgan hefur verið innan við 4% á síðustu tuttugu árum?  Ég hef skoðað það og niðurstaðan er að það hefur gerst 118 sinnum af síðustu 236 mánuðum samkvæmt gögnum Hagstofu Íslands.  Já, frá janúar 1991 hefur ársverðbólga á hverjum tíma (verðbólga mæld í 12 mánuði) verið í annað hvert skipti undir 4%.  Líklegt er að næstu fjórar verðbólgumælingar gefi allar ársverðbólgu um og undir 4%, þannig að af 20 árum verða rúmlega 10 með ársverðbólgu undir 4%.  Færum mörkin í 6%, þá fjölgar mánuðunum í 173 eða tæpalega 3 af hverjum 4.  Séu mörkin við 3%, þá eru mánuðirnir 93 eða tæp 40%.  Og 80 mánuðir af 236 mælast með innan við 2,5% ársverðbólgu sem voru verðbólgumarkmið Seðlabanka Íslands.

Ég er sannfærður um að fjármálakerfið hefði hagað sér af meiri ábyrgð og hógværð á árunum fyrir hrun, ef það hefði ekki haft þá hækju sem verðtryggingin er.  Lífeyrissjóðirnir hefðu þurft að leggja meiri vinnu í hluta fjárfestinga sinna, en höfum í huga að á árunum fyrir hrun kom langstærsti hluti ávöxtunar lífeyrissjóðanna frá óverðtryggðum eignum.

Mín niðurstaða er að við getum vel verið án verðtryggingar.  Byrjum á því að setja þak á árlegar verðbætur og afnemum hana svo á nokkrum árum (eða þess vegna strax) af neytendalánum.  Síðar er hægt að afnema hana af öðrum útlánum fjármálafyrirtækja, en við getum ekki bannað fyrirtækjum að fjármagna sig með útgáfu verðtryggðra skuldabréfa. Varðandi verðtryggð innlán, þá verður hvert og eitt fjármálafyrirtæki að eiga það við sig hvort það vilji bjóða upp á þau.  Jafnframt þessu verður að afnema öll verðtryggingarákvæði í öðrum samningum, svo sem leigusamningum.  En það er ekki nóg að afnema verðtrygginguna, ef í staðinn koma himin háir óverðtryggðir vextir.  Í Danmörku hafa fjármálafyrirtæki myndað þegjandi samkomulag um að íbúðalán beri ekki hærri vexti en 5%.  Íslandsbanki býður þegar upp á svipaða vexti vegna húsnæðislána.  Þetta ástand þarf að vera viðvarandi.  Í Noregi geta íbúðaeigendur fært sig á milli fastra eða breytilegra vaxta eftir því hvernig horfir í hagkerfinu.  Þegar útlit er fyrir meiri verðbólgu, þá færa þeir sig í hrönnum yfir í fasta vexti, en velja breytilega vexti, þegar útlit er fyrir stöðugleika.  Með þessu er ábyrgðinni á viðhaldi stöðugleikans varpað yfir á fjármálafyrirtækin, enda eiga þau ekki að nota almenna lántaka sem stuðpúða þegar áhættustýringin klikkar.  Vel rekið fjármálafyrirtæki á að verja almenna lántaka og innlánseigendur fyrir áföllum í efnahagslífinu.

Misskilningur eða útúrsnúningur fyrrum bankamanns

Erlendur Magnússon, framkvæmdastjóri, skrifar grein í Morgunblaðinu í dag, þar sem hann kemst að þeirri furðulegu niðurstöðu að lántakar gengistryggðra lána hafi samþykkt allt að 21% vexti á lánum sínum.  Þetta er nú svo mikil vitleysa að henni verður að svara.  Skoðum fyrst hvað Erlendur Magnússon segir:

Ekkert þak á vöxtum

Lögmaður lántaka í vaxtamáli Lýsingar segir fyrir Hæstarétti að lántaki hefði aldrei keypt bíl á láni sem bar 16-21% vexti. Það er undarleg fullyrðing, því með því að taka lán bundið LIBOR-vöxtum skuldbatt lántaki sig til þess að greiða breytilega vexti sama hverjir þeir yrðu á lánstímanum, þar með ef þeir færu upp í 21% á lánstímanum eða jafnvel hærra. Þegar menn taka lán sem bera LIBOR-vexti eða aðra millibankavexti, að viðbættu álagi, þá skuldbinda þeir sig til þess að greiða viðkomandi vexti sama hvernig sem millibankavextir þróast á lánstímanum. Það er aðeins álagið sem er fast í umsaminn tíma; millibankavextirnir breytast frá einu vaxtatímabili til annars. Hversu háir millibankavextirnir geta orðið á samningstímanum veit enginn fyrirfram.

Sem dæmi þá hafa LIBOR-vextir í dollurum hæst farið yfir 19% og LIBOR-vextir í pundum voru um langt skeið 15% fyrir um tveimur áratugum. Það er ekkert sem segir að þeir geti ekki orðið hærri í framtíðinni. Millibankavextir undir 1% í evrum, pundum og dollurum þekktust ekki fyrr en á síðasta ársfjórðungi 2008 og áttu rætur að tekja til viðbragða seðlabanka um heim allan til að koma í veg fyrir hrun alþjóðahagkerfisins.

Millibankavextir miðast ávallt við tiltekinn gjaldmiðil

Það er viðskiptaregla um heim allan þegar menn breyta höfuðstól láns sem ber millibankavexti úr einum gjaldmiðli í annan þá eru vextir ávallt reiknaðir miðað við millibankavexti nýs gjaldmiðils. Vextir í einum gjaldmiðli bera aldrei millibankavexti annars gjaldmiðils. Komist íslenskur dómstóll að niðurstöðu um að lán í íslenskum krónum skuli bera millibankavexti í öðrum gjaldmiðli, þá dæmir hann íslensk lög og íslenska dómstóla úr leik í öllum alþjóðaviðskiptum næstu áratugina.

Fyrst smá inngangur áður en ég svara einstökum atriðum í grein Erlends.

Lántakar sem kusu að taka gengistryggð lán völdu þá leið, þar sem þeir töldu hana alltaf verða hagstæðari en önnur lánaform sem voru í gangi, þ.e. lán verðtryggð miðað við vísitölu neysluverð  og óverðtryggð lán, sem í boði voru hjá íslenskum fjármálastofnunum.  Sögulega höfðu vextir LIBOR vextir allra þeirra gjaldmiðla, sem lántaka sóttu í, verið vel undir þeim vöxtum sem buðust á verðtryggðum og óverðtryggðum lánum hér á landi.  Lántakar gerðu líka ráð fyrir að gengið héldist sæmilega stöðugt og þó það sveiflaðist, þá færu slíkar sveiflur frekar hratt yfir og yrðu ekki mjög öfgakenndar, sbr. sveifluna árið 2006.  30% hækkun á erlendum gjaldmiðlum, sem gengi yfir á 6 mánuðum, var eitthvað sem flestir lántaka, sem ég hef verið í sambandi við, töldu sig þola.  Loks gerðu lántakar ráð fyrir að lánaformið sem notað var, stæðist íslensk lög.  Að Hæstiréttur hafi dæmt gengistrygginguna ólögleg breytir ekkert forsendum lántökunnar, þ.e. að heildarlántökukostnaður yrði umtalsvert lægri, en ef tekin væru hefðbundin verðtryggð eða óverðtryggð lán.

Erlendur byrjar á því að segja að lántaki hafi með því að samþykkja LIBOR vexti samþykkt að borga þá sama hve háir þeir yrðu.  Það er vissulega alveg rétt, en enginn lántaki gekk út frá því að vextir þeirra mynta sem þeir tengdu lán sitt við, færu ofar en saga síðustu 10 - 15 ára kenndi okkur. Það eru vissulega dæmi um að vextir á bresku pundi og bandarískum dölum hafi farið upp fyrir 6%, en að þessir vextir hafi eitthvað nálgast 21% er fráleitt.  Nú þó svo að vextir þessara mynta hefðu farið í slíkar hæðir, þá er það ekki það sem lántakinn gekk út frá og hann hefði því ekki tekið lán í viðkomandi mynt vitandi að þeir gætu orðið svona háir.  Erlendur ruglar hér saman fræðilegum möguleika á vaxtastöðu og væntingum lántaka til þróunar vaxtanna.  Þetta á ekkert skylt hvort við annað.  Það er því hreinn útúrsnúningur hjá Erlendi þar sem hann segir:

Þegar menn taka lán sem bera LIBOR-vexti eða aðra millibankavexti, að viðbættu álagi, þá skuldbinda þeir sig til þess að greiða viðkomandi vexti sama hvernig sem millibankavextir þróast á lánstímanum.

að með því hefði lántaki hagað lántöku sinni á þann hátt sem hann gerði, ef hann hefði vitað og gert ráð fyrir að LIBOR vextir myndu fara upp í 21% og vera vel yfir 15% í langan tíma.  Það er eitt að vextir geti hækkað mikið og annað að lántaki hefði gert það sem hann gerði vitandi að vextirnir myndu fara upp úr öllu valdi.

Það er rétt að fyrir óralöngu voru vextir á breskum pundum mjög háir.  Það var í allt öðru efnahagsumhverfi.  Ég skil bara ekkert í Erlendi að leita ekki aftur til þess tíma þegar vextir voru jafnvel ennþá hærri á tímum heimskreppunnar miklu.  Hann hefði líka getað bent á hrun þýska marksins á tímum Weimarlýðveldisins og fleiri svona öfgakennd dæmi, sem eingöngu eru til í sögubókum dagsins í dag.  Og þó svo að þetta sé eitthvað sem hafði gerst, þá skiptir það ekki máli.  Það eina sem hér skiptir máli eru væntingar lántaka til vaxta- og gengisþróunar.

Erlendur talar um að millibankavextir undir 1% í evrum, pundum og dollurum hafi ekki þekkst fyrr en á síðasta ársfjórðungi 2008.  Þetta er einmitt mjög góður punktur.  Lántakar sem tengdu lán sín við þessar myntir bjuggust við því að vextir á þessar myntir væru á bilinu 4,5 - 6,0%.  Það er það sem tímaraðir þessara vaxta gefa til kynna.  Það ástand, sem er núna, er óeðlilegt og því rangt af fjármálafyrirtækjum, Seðlabanka og FME að reikna tap sitt af því að samningsvextir gildi út frá því að LIBOR vextir allra erlendra gjaldmiðla séu undir 1%.

Erlendur lýkur máli sínum með atriði sem kemur því ekkert við hvaða vexti lántakar gátu búist við að borga eða voru tilbúnir að borga.  Þegar lántaki reiknar með því í upphafi að greiða LIBOR vexti í jenum, hvaða máli skiptir þá það að eðlilegt sé að greiða íslenska millibankavexti, ef dómstóll dæmir að gengistrygging sé ólögleg.  Megin málið hér er hvaða kostnað lántakinn reiknaði með að hafa af lántökunni í upphafi.  Þar sem þetta virðist ennþá vefjast fyrir sprenglærðum bankamanni sem plægt hefur sinn akur hjá fínustu bönkum heims, þá vil ég skýra þetta út í eins skýru og einföldu máli og hægt er: 

Lántakinn reiknaði með því að lánaformið sem hann skrifaði upp á í upphafi væri í samræmi við íslensk lög.  Að svo hafi ekki verið er ekki lántakanum að kenna og honum ber ekki að refsa fyrir það.

Lántakinn sóttist eftir lágum vöxtum erlendra mynta.  Að þessir vextir hafi lækkað ennþá frekar og að vaxtamunur millibankavaxta verðtryggðra og óverðtryggðra krónulán annars vegar og erlendra mynta hins vegar hafi aukist er ekki lántaka að kenna og honum ber ekki að refsa fyrir það.

Lántakinn sóttist eftir því að sjá höfuðstól lána sinna lækka með hverri afborgun, en ekki eins og með verðtryggð lán, þar sem höfuðstóllinn virðist aldrei lækka.

Lántakinn sóttist eftir láni, þar sem heildarkostnaður hans af lántökunni væri umtalsvert lægri en með hefðbundnum verðtryggðum og óverðtryggðum lánum sem voru í boði á markaðnum.

Allt þetta hefði gengið eftir, ef fjármálafyrirtæki hefðu notað löglegt lánaform og ef stjórnendur og eigendur fjármálafyrirtækjanna hefðu staðið af ábyrgð og heiðarleika að rekstri fjármálafyrritækjanna.  Þeir gerðu það ekki og það er út í hött að refsa lántökum fyrir það.

Lántakar báðu ekki um dóma Hæstaréttar.  Þeir báðu um sanngjarna leiðréttingu á forsendubresti lána sinna.  Þeir báðu um að það stæðist sem þeir gengu út frá við lántökuna og voru meira að segja tilbúnir að bæta við eðlilegu álagi.  Útúrsnúningar Erlends Magnússonar breyta því ekki neitt og þeir koma þessu máli ekkert við.

Eitruð lán fjármálakerfisins - Úrlausnar þörf allra vegna

Við hrun krónunnar sem hófst fyrir alvöru í mars 2008, þá fór af stað þróun í lánamálum einstaklinga, fyrirtækja og sveitarfélaga sem ekki sér fyrir endann á.  Það sem byrjaði sem frekar saklaus breyting er núna orðið að nær ókleifum hamri.  Flest öll lán í fjármálakerfinu hafa tekið ófyrirséðri stökkbreytingu.  Verðtryggð lán hafa hækkað um nærri 30% og gengistryggð og lán í erlendum gjaldmiðlum um 80 - 140% eftir því við hvaða gjaldmiðil er miðað.  Meira að segja óverðtryggð lán hafa orðið fyrir forsendubresti vegna óheyrilega hárra vaxta.  Í reynd má segja að myndast hafi eitruð lán í lánasöfnum fjármálafyrirtækja.

28. september 2008, nokkrum klukkustundum áður en Davíð Oddsson ákvað að ríkissjóður ætti að þjóðnýta Glitni, þá skrifaði ég færslu um vanda lántaka.  Í þeirri færslu lagði ég til að hluti hvers láns yrði settur til hliðar, en lántakar héldu áfram að greiða af öðrum hluta lánsins.  Sá hluti sem settur yrði til hliðar væri geymdur þar til betur áraði eða afskrifaður smátt og smátt.  Talsmaður neytenda pikkaði upp þessa hugmynd og sendi hana inn til félagsmálaráðherra 7. október, þ.e. daginn eftir að neyðarlögin voru sett.  Það eina sem hefur verið gert er að komið hefur verið á greiðslujöfnun verðtryggðra lána og um tíma var einnig boðið upp á greiðslujöfnun gengistryggðra lána.  Heildarlánið er ennþá jafn óviðráðanlegt fyrir lántakann og hefur í raun búið til svo kölluð eitruð lán í lánabókum fjármálafyrirtækjanna.  Þar halda þau áfram að skemma útfrá sér.

Skilanefndir bankanna hafa tekið yfir rekstur nýju bankanna.  Reynt var að telja almenningi trú um að kröfuhafar kæmu að rekstri þeirra, en þar sem þeir eru ekki þekktir, þá var þetta bara aumleg leið til að hagræða sannleikanum.  Um tíma leit þó út fyrir að fjársterkur aðili vildi koma að rekstri Íslandsbanka.  Hann kippti snöggt að sér hendi, þegar óvissan um gengistryggðu lánin varð honum ljós.  Þannig verður þetta mjög líklega meðan ekki er tekið á hinum eitruðu lánum í lánasöfnum bankanna.  Í Bandaríkjunum var farin sú leið að kaupa sambærileg eitruð lán út úr bankakerfinu, annars staðar hefur fjármálafyrirtækjum verið bættur upp að hluta sá skaði sem eitruð lán hafa valdið.  Það var vissulega gert hér með því að veita nýju bönkunum verulegan afslátt af lánasöfnunum, þegar þau voru flutt frá gömlu bönkunum til þeirra nýju.  Vandinn er að nýju bankarnir þrjóskast við að innheimta lánin sem þeir fengu með afslætti alveg upp í topp.

Lántakar hafa í mörgum tilfellum ekki efni á því að greiða hinn eitraða hluta lána sinna.  Þeir vilja aftur gjarnan greiða af viðráðanlegum hluta höfuðstólsins.  Lausnin virðist því vera hin nærri tveggja ára tillaga mín um að skipta lánunum upp í viðráðanlegan hluta (t.d. miðað við stöðuna 1.1.2008) og síðan eitraða/óviðráðanlega hlutann.  Í tillögu minni, sem ég útfærði nánar 7. október, gerði ég ráð fyrir að óviðráðanlegi hlutinn væri settur á ís, þar til betur áraði, en þó myndu fjármálafyrirtækin nýta allt það svigrúm sem þau höfðu til að afskrifa þennan eitraða hluta.  Ég gerði samt ráð fyrir að styrktist gengið að nýju, þá lækkaði höfuðstóll á gengistryggðu láni ekki í takt við styrkingu gengisins heldur færi sú styrking í að lækka höfuðstól eitraða hluta lánsins.  Síðan væri það ekki fyrr en sá hluti væri að fullu horfinn (í gegn um afskriftir og gengisstyrkingu) að gengisstyrking færi að lækka höfuðstól "viðráðanlega" hluta lánsins.  (Að sjálfsögðu færu allar afborganir og inn á greiðslur í að lækka höfuðstól "viðráðanlega" hluta lánsins.)  Á sama hátt myndi veiking gengis verða til þess að höfuðstóll eitraða hluta lánsins hækkaði.  Hugmyndin var að fólki og fyrirtækjum væri skapað fjárhagslegt umhverfi sem var líkast því sem var áður en áhrif falls krónunnar fóru að verða ljós.

Margt hefur breyst frá því í lok september 2008.  T.d. hefur komið í ljós að hrun efnahagskerfisins og þar með stökkbreyting á lánum landsmanna, fyrirtækja og sveitarfélaga, var að mestu leiti kenna sviksamlegu athæfi helstu stjórnenda nokkurra fjármálafyrirtækja og eigenda þessara fyrirtækja sem litu á völd sín í fyrirtækjunum sem lykil að fjárhirslum þeirra.  Þessir aðilar rændu fyrirtækin með skipulegum hætti innan frá, tóku mjög grófa stöðu gegn stórum hluta viðskiptavina fjármálafyrirtækjanna svo hinir útvöldu stjórnendur og eigendur gætu skarað ennþá meiri eld að sinni köku.  Þessi vitneskja varð til þess að forsendur hafa brostið fyrir hugmynd minni um að geyma eitraða hluta lánanna til betri tíma.  Ég sé einfaldlega ekkert réttlæti í því að fólk, fyrirtæki og sveitarfélög eigi að greiða hinn eitraða hluta lána sinna.  Eitrunin er nefnilega stjórnendum og eigendum fjármálafyrirtækjanna að kenna og því eðlilegt og sanngjarnt að fjármálafyrirtækin beri þann skaða sem af þeim hlaust.

Einnig kom í ljós að hluti lánasafna fjármálafyrirtækjanna voru með ólöglega verðtryggingu í formi gengistryggingar.  Raunvirði höfuðstóls lánanna var þar með allt annað en fjármálafyrirtækin hafa gengið út frá.  Mörg þeirra þrjóskast við að viðurkenna dóma Hæstaréttar frá því 16. júní og virðist sem ekki hafi tekist að svæla út úr þeim virðingarleysi þeirra fyrir lögum sem tröllreið ansi mörgu í rekstri þeirra fram að hruni.  Eiturpillurnar í lánasöfnum fjármálafyrirtækjanna eru því orðnar ansi margar.

Í læknisfræði hafa menn fyrir löngu komist að því, að líkaminn verður ekki heilbrigður ef hann er gegnsýrður af eitrun.  Eina leiðin er að losa líkamann við eitrunin.  Þetta eru sannindi sem fjármálakerfinu gengur illa að skilja.  Það heldur að ef það þrjóskast við að innheimta eitruðu lánin, þá muni það einn dag vera í heilbrigðu fjármálaumhverfi.  Einstaklingar, heimili og sveitarfélög muni takast að vinna á eitruninni og rísa úr öskustónni eins og fuglinn Fönix.  Hættan er sú, ef þessi leið er valin, að fari fyrir einstaklingum, fyrirtækjum og sveitarfélögum eins og líkama sem verður fyrir eitrun.  Það þurfi að fjarlægja skaddaða eða dauða líkamshluta og starfhæfi þeirra skerðist fyrir vikið.

Fjármálakerfið lifir í ótrúlegri afneitun, ef það heldur að það geti haldið áfram að innheimta eitruðu lánin og koma með hagnað út úr því.  Aðeins hluti lántaka hefur bolmagn til þess að greiða að fullu sín lán.  Margir hafa þetta bolmagn en hafa ekki viljann.  Enn aðrir sjá ekki tilganginn í því að greiða himinn háar upphæðir inn í fjármálakerfið ekki vitandi hvort það skipti einhverjum máli eða ekki.  Til hvers að greiða af lánunum háar upphæðir, ef húsið eða fyrirtækið verður hvort eð er tekið yfir af bankanum.  Ég skil bara mjög vel að fólk hermi eftir Bjarna Ármannssyni og telji fjármunum sínum illa varið með því að greiða af eitruðum lánunum.

Vilji fjármálafyrirtækin eiga langa lífdaga framundan, þá verða þau að átta sig á áhrifum eitruðu lánanna á rekstur sinn og samband við viðskiptavini.  Þau verða að horfa fram á veginn með hagsmuni beggja í huga, þ.e. fjármálafyrirtækisins og viðskiptavinarins.  Fyrsta skrefið er að skipta öllum lánum viðskiptavina sinni upp í viðráðanlegan hluta og eitraðan hluta.  Setja eitraða hlutann á ís þannig að hann verði ekki til trafala fyrir viðskiptavininn.  Með styrkingu krónunnar mun eitraði hlutinn dragast saman og vonandi hverfa.  Hann hefur þegar nærri því helmingast frá því að hann var stærstur í byrjun desember 2008, a.m.k gagnvart sumum gjaldmiðlum.  Jafnvægisgengi er á að giska í kringum gengisvísitölu 155, þannig að við getum ennþá búist við talsverðri styrkingu þess á næstu mánuðum og árum.  Gengið mun sveiflast, en smátt og smátt styrkjast, þó vísitalan fari líklegast aldrei niður í 155 aftur. 

Ef fjármálafyrirtækin láta sér ekki segjast, þá mun sífellt stærri hluti eigna í þjóðfélaginu færast til þeirra frá þinglýstum eigendum.  Þeir sem áður áttu eignirnar munu ekki geta fjárfest neitt af viti í mörg ár.  Neyðist þeir til að fara í gjaldþrot, geta viðkomandi ekki einu sinni verið virkir viðskiptavinir fjármálakerfisins.  Hverjir eiga þá að kaupa eignirnar af fjármálafyrirtækjunum?  Nei, það er best fyrir alla að eitruðu lánin verði tekin úr umferð. 

Oft er notuð sú samlíking að undir þjóðfélaginu séu fjórar stoðir:  Fjármálakerfið, atvinnulífið, heimilin og hið opinbera.  Nú er staðan sú að þrjár af þessum stoðum eru mjög laskaðar og sú fjórða er eins og púkinn á fjósbitanum nema hvað það eru eitruð lán sem hún telur sig vera að fitna af.  Hvað gerist með stól, sem er með þrjá fúna fætur,ef einhver sest á hann?  Jú, hann brotnar líklegast.  Þá er lítið gagn af því þó einn fóturinn sé gerður út gulli, sé gert ráð fyrir því við hönnun stólsins að hann haldi jafnvægi þá og því aðeins að allir fjórir fæturnir séu heilir.  Þannig er hagkerfið í dag.  Stoðirnar eru hver á fætur annarri að grotna undan því vegna þess að fjármálakerfið skilur ekki nauðsyn þess að taka hin eitruðu lán úr umferð án nokkurra skilmála.  Þau taka lánin ekki einu sinni úr umferð, þó Hæstiréttur sé búinn að segja þeim að veigamikill hluti lánanna sé í andstöðu við lög.  Nei, þau skulu fá sitt hvað sem tautar og raular.  Dómar skulu vefengdir og lög hunsuð.