PCI gagnaöryggisstaðallinn - kröfur um uppfyllingu og ISO 27002

Mjög mörg fyrirtæki hér á landi þurfa að uppfylla kröfur gagnaöryggisstaðals greiðslukortafyrirtækjanna VISA og MasterCard eða Payment Card Industry (PCI) Data Security Standard (DSS). Í þessari grein verður farið yfir helstu atriði sem skipta máli.

Ásókn óprúttinna aðila í korthafaupplýsingar og kortafærslur hefur aukist mikið undanfarin ár. Er nú svo komið að í hverri viku koma upp mál, þar sem í ljós kemur að óviðkomandi hefur komist yfir slíkar upplýsingar og líklegast misnotað á einn eða annan hátt. Þetta hefur valdið bönkum, kortafyrirtækjum, söluaðilum og korthöfum margvíslegu tjóni. Alvarlegast er þegar brotist er inn í upplýsingakerfi, sem geyma korthafaupplýsingar, og er þá oftar en ekki stolið miklu magni upplýsinga, en algengast er að óheiðarlegir starfsmenn fyrirtækja afriti upplýsingar ýmist af segulrönd korta eða hreinlega útprentun söluaðila.

Til að reyna að sporna við þessu sameinuðust greiðslukortafyrirtækin VISA og MasterCard um gagnaöryggisstaðal, þ.e. Payment Card Industry Data Security Standard (PCI DSS), til að aðstoða fyrirtæki við að vernda viðskiptavini sína og verja orðspor sitt.

Ekki er ætlunin að fjalla um PCI DSS staðalinn sjálfan hér, en fyrir þá sem ekki þekkja til hans og vilja fá nánari fróðleik, er hægt að fá nánari upplýsingar hér og hér.

Nokkuð virðist hafa borið á því að fyrirtæki séu ekki með það á hreinu hverjir þurfa að uppfylla kröfur PCI DSS. Það er nokkuð einfalt: Undir kröfur PCI DSS falla allir sem taka við eða vinna með greiðslukort. VISA hefur gengið svo langt að allir meðlimabankar (e. member banks) skuli uppfylla PCI DSS. Svo kallaðir færsluhirðar (e. acquiring banks), t.d. VALITOR, Borgun og Kortaþjónustan, skulu síðan sjá til þess að allir söluaðilar sem eru í viðskiptum við færsluhirðinn uppfylli kröfurnar. Hvað hver aðili þarf að gera veltur á stærð hans og hvernig móttöku greiðsluheimilda er hátta. Aðili sem, t.d., vistar engar korthafaupplýsinga á upplýsingakerfum sínum, þá er það hlutverk þjónustuaðila viðkomandi að sýna fram á hlítingu við kröfurnar, en ábyrgðin er samt söluaðilans. Slíkir þjónustuaðilar geta verið smásalar, hugbúnaðarhús með sérhannaðan hugbúnað, færsluhirðir, aðili sem veitir greiðsluþjónustu, gagnamiðstöð, vefhýsingaraðili og hugbúnaðarsali með pakkalausnir. Allir framangreindra aðila þurfa því að innleiða ráðstafanir til að uppfylla kröfur PCI DSS.

Misjafnt er hvort fyrirtæki þurfa að fara í gegnum vottaðar úttektir, hvort þau þurfa að skila skýrslum eða eingöngu er mælt með því að aðili geri slíkt. Skipta má þessu kröfum í þrjá flokka eftir umfangi kortaviðskipta:

1. Stórir söluaðilar (e. merchants) sem eru með meira en 6.000.000 færslur á ári þurfa að:

a. Fara árlega í gegnum úttekt á staðnum (e. on-site audit)

b. Framkvæma ársfjórðungslega veikleika skönnun (e. vulnerability scan)

2. Vefsöluaðilar (e. e-commecre merchants) sem eru með færslufjölda milli 20.000 og 6.000.000 færslna og millistórir söluaðilar sem eru með milli 1.000.000 og 6.000.000 færslur á ári þurfa að:

a. Fara árlega í gegnum sjálfsmatsspurningar (e. Self-Assessment Questionnaire)

b. Framkvæma ársfjórðungslega veikleika skönnun (e. vulnerability scan)

3. Fyrir minni söluaðila, t.d. sem nota Posa, innhringingu eða tölvupóst, sem taka við innan við 1.000.000 færslna á ári, er mælt með því að þeir:

a. Fara árlega í gegnum sjálfsmatsspurningar (e. Self-Assessment Questionnaire)

b. Framkvæma ársfjórðungslega veikleikaskönnun (e. vulnerability scan)
 

Hér á landi fellur mjög stór hópur söluaðila undir lið 3, þ.e. eingöngu er mælt með því að þeir framkvæmi úttektir og fari í gegnum veikleikaskönnun. Færsluhirðar geta þó beðið um upplýsingar frá þeim hvenær sem er, enda þarf hann að vera viss um að söluaðilar, sem tengjast honum, séu traustverðugir og uppfylli kröfur PCI DSS. Fyrirtæki með margar verslanir eða dótturfyrirtæki telst vera einn söluaðili, ef færslumóttökunni er beint á einn stað. Ef færslumóttökunni er dreift á landfræðilega aðskilin upplýsingakerfi (þ.e. í mismunandi húsnæði) og uppgjör eru framkvæmd fyrir hvern færslusöfnunarstað fyrir sig, þá telst hver staður vera sjálfstæður söluaðili í samkvæmt kröfunum að ofan.

Betri ákvörðun ráðgjafaþjónusta Marinós G. Njálssonar veitir ráðgjöf til fyrirtækja sem þurfa að uppfylla kröfur PCI DSS. M.a. hefur verið tekið saman skjal þar sem kröfum PCI DSS er varpað yfir í upplýsingaöryggisstaðlana ISO 27001 og ISO 27002 (áður ISO 17799). Skjalið inniheldur einnig tillögur að orðalagi öryggis- og/eða verklagsreglna sem hægt er að hafa sem hluta af öryggishandbók, leiðbeiningum til starfsmanna eða starfsreglna sem fylgt er í tengslum við móttöku, vinnslu eða vörslu greiðslukorta upplýsinga. Hægt er að fá nánari upplýsingar um ráðgjöf fyrirtækisins og þessar varpanir með því að senda tölvupóst á [e-mail].

 

Spennan í ensku Coca-Cola deildinni mikil

Á sunnudaginn fer fram síðasta umferð í ensku Coca-Cola Football League Championship eða það sem við köllum almennt ensku 1. deildinni.  Fyrir þess síðustu umferð eru aðeins 9 lið af 24 liðum deildarinnar viss um að spila í deildinni á næsta keppnistímabili. (Auk þess hefur Swansea tryggt sér sæti með sigri í 2. deild og Derby er löngu fallið úr Úrvalsdeildinni.)  Nú 2 eru fallin, en örlög 9 annarra liða í 1. deild ráðast á sunnudaginn og síðan fara 4 lið í umspil um laust sæti í Úrvalsdeild. 

Spennan í deildinni á sér engar hliðstæður.  Þrjú lið, Stoke (78 stig, markamunur +14), WBA (78 stig +30) og Hull (75 stig +19), geta ennþá tryggt sér sjálfkrafa sæti í Úrvalsdeildinni og sigur í deildinni.  Raunar má segja að WBA, eða West Brasilian eins og þeir eru uppnefndir þessa dagana, hafi þegar tryggt sig upp, þar sem ekkert nema stórslys getur komið í veg fyrir að liðið tryggi sér annað af tveimur efstu sætum deildarinnar.  Baráttan stendur því á milli Stoke og Hull og þarf Stoke 1 stig til að tryggja sig upp eða að Hull takist ekki að vinna Ipswich.  Stoke á leik við Leicester og getur með sigri sent Leicester niður í 2. deild (ef Southampton fær stig úr sínum leik).  Það þætti Stokurum ekki leiðinlegt, þar sem síðast þegar liðið var á þröskuldi Úrvalsdeildar, þá var það einmitt Leicester sem vann þá í umspili og komst síðan upp með sigri á Wembley.  Auk þess eru þetta nágrannalið og því yrði hefndin ennþá sætari fyrir vikið.  Tapi Stoke aftur og Hull vinnur, þá hafa liðin sætaskipti og Hull fer upp og Stoke í umspil.  Sé ég ekki fyrir mér að Stoke fari upp í gegnum umspilið.

Keppnin um sæti í umspili um laust sæti í efstu deild er þannig að fyrir þessa síðustu umferð er aðeins eitt lið öruggt um að taka þátt í því, þ.e. Bristol City (71 stig).  Það er líka eins gott fyrir BC að vera búið að tryggja sig, þar sem liðið hefur aðeins náð í 5 stig úr síðustu 8 leikjum.  Síðan mun annað hvort Hull eða Stoke bætast við, en um þau tvö sæti sem þá eru eftir keppa 5 lið, þ.e. Watford (69 stig +6), Crystal Palace (68 stig +11), Wolves (67 stig +4), Ipswich (66 stig +8) og Sheff. Utd. (66 stig +6).  Öll eiga þau möguleika, en þrjú þau síðarnefndu verða þó að treysta á að Watford og CP misstígi sig til að eiga möguleika.  Og sá möguleiki er bara nokkuð góður, þar sem Watford virðist ekki geta unnið leik um þessar mundir og hefur aðeins náð í 1 stig úr síðustu fjórum leikjum.  Watford sækir Blackpool heim, en Blackpool þarf nauðsynlega 1 stig til að forða sér endanlega frá falli.  Crystal Palace er aftur eitt af bestu liðum deildarinnar um þessar mundir og ætti að vinna Burnley.  Ég spái því að í umspili verði Hull, BC, CP og Ipswich og CP fari upp.

Á botninum er spennan engu minni eftir að Southampton náði jafntefli við WBA á mánudaginn.  Tvö neðstu sætin eru ráðin, en fimm lið geta ennþá lent í þriðja neðsta sætinu, þ.e. Southampton (51 stig -17), Leicester (51 stig -3), Sheff Wed (52 stig -4), Coventry (53 stig -9) og Blackpool (53 stig -5).  Mestar líkur eru á því að annað hvort Southampton eða Leicester falli, þar sem þessi lið eiga bæði mjög erfiða leiki, en sigri Southampton sinn leik, þá þurfa hin liðin að ná hagstæðum úrslitum.  Falli Leicester, þá verður það í fyrsta skipti sem liðið spilar utan tveggja efstu deilda, en sem stendur er liðið eitt níu liða sem það á við um.  (Hin eru Arsenal, Chelsea, Everton, Liverpool, Manchester United, Newcastle, Tottenham og West Ham.)  Ég spái því að Southampton fari niður.

 Staðan fyrir síðustu umferð (Lið - leikir - stig - markamunur - skoruð mörk):

West Brom	45	78	31	86
Stoke	45	78	14	69
Hull	45	75	19	65
Bristol City	45	71	-2	51
Watford	45	69	6	61
Crystal Palace	45	68	11	53
Wolverhampton	45	67	4	52
Ipswich	45	66	8	64
Sheff Utd	45	66	6	54
Plymouth	45	64	11	60
Burnley	45	62	-2	60
Charlton	45	61	2	59
Cardiff	45	61	1	56
QPR	45	58	-4	60
Preston	45	56	-3	50
Norwich	45	55	-7	48
Barnsley	45	55	-10	52
Blackpool	45	53	-5	58
Coventry	45	53	-9	51
Sheff Wed	45	52	-4	50
Leicester	45	51	-3	42
Southampton	45	51	-17	53
Scunthorpe	45	45	-23	43
Colchester	45	37	-24	59

Leikir í síðustu umferð og mikilvægi þeirra:

Blackpool - Watford - hefur áhrif á umspil og fall, Blackpool þarf stig til að bjarga sér frá falli óháð öðrum úrslitum og Watford þarf sigur til að tryggja sig inn í umspil.  Blackpool ætti að sleppa við fall þó liðið tapi, þar sem liðið fellur eingöngu ef Southampton og Leicester vinna og Coventry og SW ná a.m.k. jafntefli.  Jafntefli gæti dugað Watford, en þá má Wolves ekki vinna of stórt eða CP bara ná jafntefli.

Bristol City - Preston - skiptir máli upp á heimaleikjaréttinn í umspili.  Sigur tryggir BC 4. sætið, en tap gæti þýtt 6. sæti.

Cardiff - Barnsley - hefur enga þýðingu

Charlton - Coventry - Coventry þarf stig til að bjarga sér frá falli óháð öðrum úrslitum, en hangir uppi þó liðið tapi ef önnur úrslit eru hagstæð

Crystal Palace - Burnley - skiptir máli fyrir umspil, þar sem CP þarf að jafna úrslit Wolves og ná a.m.k. einu stigi þó Wolves tapi, ef Ipswich eða SU vinna.

Ipswich - Hull - skiptir máli fyrir umspil og topp 2.  Ipswich þarf sigur til að eiga möguleika á umspili og teysta á hagstæð úrslit í leikjum Watford, CP og Wolves. Hull þarf sigur til að eiga möguleika á 2. sæti og treysta á að Stoke tapi.

QPR - WBA - hefur áhrif á það hver vinnur deildina.  WBA þarf að jafna úrslit Stoke til að vinna deildina.

Scunthorpe - Colchester - bæði liðin fallin, leikið upp á stoltið

Sheff Wed - Norwich - Sheff W þarf sigur til að bjarga sér endanlega frá falli eða treysta á hagstæð úrslit í leikjum Leicester og Southampton.

Southampton - Sheff Utd - Southampton þarf hagstæðari úrslitum en Leicester til að forða sér frá falli eða sigur á meðan Balckpool, Coventry eða Sheff W tapa.  Sheff U þarf sigur til að eiga möguleika á að komast í umspil og treysta á hagstæð úrslit í leikjum Watford, CP, Wolves og Ipswich.

Stoke - Leicester - Stoke þarf 1 stig til að tryggja sig upp.  Ef liðið nær hagstæðari úrslitum, stigalega, en WBA verður liðið deildarmeistari.  Leicester þarf að ná jafn mörgum stigum og Southampton eða jafntelfi á meðan Sheff W tapar.  Sigri Leicester er liðið sloppið.

Wolves - Plymouth - Wolves þarf sigur til að eiga möguleika á að komast í umspil og treysta á hagstæð úrslit í annað hvort leik Watford eða leik CP. 

Það er náttúrulega með ólíkindum að aðeins tveir leikir af 12 hafi enga þýðingu um tilfærslu á milli deilda á síðasta leikdegi.  Eða að aðeins tvö lið viti með vissu í hvaða sæti þau lenda í lokatöflunni, þegar þau ganga inn á völlinn á sunnudaginn.  En svona á deildarkeppnin að vera og ekki er verra að ýmislegt bendir til að keppni Úrvalsdeildarinnar verði álíka spennandi.

Nú leikur Stoke og Leicester verður sýndur beint á Sky Sport og er vonandi að Stöð 2 Sport sjái sér fært að sýna hann hér á landi. 

 

Var Seðlabankinn undanþeginn aðhaldi?

Það er forvitnilegt að lesa svör Seðlabankans við spurningum þingflokks Framsóknarflokksins.  Sérstaklega er það svarið við spurningu nr. 6 sem vekur áhuga minn.  Spurt er hvort Seðlabankinn telji að ríkisstjórn Íslands hafi gengið nógu langt í áttina að draga úr þenslu í samfélaginu.  Þessu svarar Seðlabankinn m.a.:

"Við þessari spurningu er erfitt að gefa einhlýtt svar.  Þegar hinar miklu framkvæmdir á Austurlandi voru ákveðnar árið 2003 var í Peningamálum birt mat á áhrifum þeirra og hugsanleg viðbrögð peninga- og fjármálastefnu.  Niðurstaðan var að með hjálp aðhaldssamrar stefnu í peninga- og ríkisfjármálum mætti koma í veg fyrir langvarandi frávik verðbólgu frá markmiði.  Talið var að hækka þyrfti stýrivexti um 4 1/2 - 5 1/2 prósentu vegna framkvæmdanna, sem að öðru óbreyttu hefði falið í sér stýrivexti nálægt 10%.  Ýmsar ákvarðanir stjórnvalda í kjölfarið hafa hins vegar orðið til þess að draga úr því aðhaldi sem opinber fjármál hefðu getað veitt.  Má þar nefna breytingar á útlánastefnu Íbúðalánasjóðs, lækkun tekjuskatta, lækkun neysluskatta og nú síðast nokkuð dýrar aðgerðir í tengslum við nýgerða kjarasamninga.  Fjárfesting sveitarfélaga var einnig mikil og vó að nokkru leyti upp áhrif aðhalds í fjárfestingu ríkisins.  Við þetta bætist mikil útlánabylgja í kjölfar einkavæðingar bankanna sem þöndu efnahagsreikning sinn ört út í krafti einstaklega ódýrs erlends fjármagns." 

Svarið er lengra, en ég læt þetta duga.

Það eru nokkur atriði sem mér finnst vert að staldra við:

1. Það hefur oft komið fram í ræðu og riti að áhrif framkvæmdanna við Kárahnjúka og á Reyðarfirði höfðu ekki eins mikil áhrif á verðbólgu og efnahagsþróun og menn bjuggust við.  Raunar kvað svo rammt við, að einhverjir greinendur furðuðu sig á því hve áhrifin voru lítil.  Þetta var raun í anda þess ég spáði í grein sem ég ritaði í Morgunblaðið fyrir um 10 - 15 árum, en þar benti ég á að menn mættu ekki gefa sér að launakostnaður vegna framkvæmdanna yrði allur eftir hér á landi.  Með tilkomu Evrópska efnahagssvæðisins, þá væri miklar líkur á því að erlendir aðilar kæmu að framkvæmdinni og erlent vinnuafl.  Þetta gekk eftir eins og frægt er orðið.
2. Breytingar á útlánastefnu Íbúðalánasjóðs var fyrir löngu orðin tímabær.  Lánshlutfall sjóðsins og lánsupphæðir voru hvoru tveggja úr öllu samhengi við raunveruleikann.  Þegar byggingarkostnaður er kominn langt upp fyrir söluverð eigna, þá gerist bara eitt.  Menn hætta að byggja.  Það er nákvæmlega það sem var í gangi.  Húsnæðisskortur var orðinn viðvarandi á höfuðborgarsvæðinu.  Stærra húsnæði seldist ekki, þar sem ekki var hægt að fá lán eða að þau fengust á afar óhagstæðum kjörum.  Stór einbýlishús seldust á svipuðu verði og íbúðir í fjölbýlishúsum og svona mætti halda áfram.  Byggingarverktakar voru að tapa á byggingu sérbýlis og rétt að ná endum saman við byggingu fjölbýlis.  Gjaldþrot voru tíð í þessum bransa.  Það varð að leysa þennan hnút og Árni Magnússon áttaði sig á því.
3. "Útlánabylgja" bankanna varð af fleiri ástæðum en vegna "einstaklega ódýrs erlends fjármagns"  og þar þarf Seðlabankinn að líta í eigin barm.  Þar eru tvö atriði sem standa upp á Seðlabankann.  Fyrra er útgáfa reglna Seðlabankans um eiginfjárhlutfall fjármálafyrirtækja nr. 530/2003 frá 30. júní 2003, þar sem áhættustuðull vegna veðlána er helmingaður með þeim afleiðingum að útlánageta bankanna vegna íbúðalána tvöfaldaðist á einni nóttu.  Seinna atriðið kom samhliða lækkuninni á áhættustuðlinum, en það var lækkun Seðlabankans á bindiskyldu bankanna úr 4% í 2%.  Þessi tvö atriði virkuðu bæði í öfuga átt við tillögur Seðlabankans um aðhald.  Til að bæta gráu ofan á svart lækkaði Seðlabankinn svo áhættustuðulinn aftur með reglum Seðlabankans nr. 215/2007 um eiginfjárkröfur og áhættugrunn fjármálafyrirtækja frá 2. mars 2007.

Vissulega fór Íbúðalánasjóður á undan með rýmkun á lánskjörum og teymdi á vissan hátt bankana út í þá samkeppni um íbúðalán sem fór af stað í ágúst 2004.  En Seðlabankinn ber líka mikla ábyrgð.  Hann hafði aukið útlánagetu bankanna á tvo vegu og hreinlega ýtt þeim út á íbúðalánamarkaðinn.  Þessar tvær lækkanir áhættustuðulsins juku útlánagetu bankanna miðað við óbreytt eigið fé um hvorki meira né minna en 185% og með lækkun bindiskyldunnar voru ennþá meiri peningar til ráðstöfunar.  (Vissulega komu tillögurnar frá "banka seðlabankanna" Bank for international settlement, sjá nánar hér, en það var Seðlabankans að útfæra þær fyrir íslenskar aðstæður.)  En þegar tekin er inn í myndina sú gríðarlega aukning á eigin fé bankanna á þessu tímabili, þá vekur það furðu að bindiskyldan eða stýrivextir hafi ekki verið notað til að stýra þessum þætti peningamála betur.  Það má svo benda á að reglur nr. 215/2007 komu beint ofan í lækkun á matarskattinum, þannig að mér finnst Seðlabankinn ekki vera að gera sömu kröfur til sín um aðhald og hann gerir til ríkisins og sveitarfélaga.  Það var bara stórhættulegt að ríkið lækkaði matarskattinn, en besta mál að Seðlabankinn yki útlánagetu lánastofnana um 42,5% með einu pennastriki.

Engin rök fyrir örvandi aðgerðum ríkisins

Verðbólga sem hefði geta orðið

Það var í einmánuði 2001 að Seðlabanki Íslands ákvað að setja gengið á flot og taka upp verðbólgumarkmið til að stjórna peningamálum.  Af einhverri ástæðu ákvað Seðlabankinn að nota hina séríslensku vísitölumælingu með húsnæðiskostnaði sem viðmið í staðinn fyrir að nota alþjóðlega viðurkenndar og samanburðarhæfar aðferðir við að mæla verðbólguna.  Vissulega er rík hefð hér á landi að nota þessa vísitölumælingu og vísitala með og án húsnæðis stóðu í svipuðu gildi á þeim tíma, þ.e. í 206,5 með húsnæðisliðnum og 205,0 án hans.  Vandamálið er og var að hún var og er hvergi notuð í nágrannalöndum okkar og ekki innan Evrópusambandsins.  Það var því rangt af Seðlabankanum að nota vísitölu með húsnæðisliðnum sem viðmið sitt.  Þessi ranga ákvörðun hefur haft ansi margt neikvætt í för með sér. Það sem gerðist á næstu mánuðum og árum eftir að þetta verðbólguviðmið var tekið upp, var svo sem ekki með öllu fyrirséð, en margt hefði farið á annan veg ef verðbólga hefði verið mæld án húsnæðisliðar.

Þróun vísitalna

Mismunurinn á breytingum á þessum tveimur vísitölu er ótrúlegur á síðustu 7 árum.  Vísitala með húsnæðislið hefur hækkað úr 206,5 í 300,3 eða um 45,4% meðan vísitalan án húsnæðisliðar hefur farið úr 205 stigum í 269,6 eða um 31,5%.  Reikna má með því að hluti þessarar hækkunar sé afleidd hækkun vegna fyrri vísitöluhækkunar.

Á tímabilinu frá apríl 2001 til apríl 2008 hefur verðbólga samkvæmt viðmiði Seðlabankans verið 68 sinnum (af 85 mánuðum) yfir verðbólgumarkmiði bankans og því kallað á aðgerðir bankans við stjórn peningamála (sjá nánar athugasemd nr. 6 við blogg mitt 11.4.).  Eina tímabilið sem verðbólga með húsnæði hefur verið innan markmiða Seðlabankans er frá nóvember 2002 til apríl 2004.  Ef notast hefði verið við vísitölu án húsnæðis, þá hefði verðbólga aðeins mælst 39 sinnum yfir verðbólgumarkmiðum, þar af 17 fyrstu mánuðina meðan markaðurinn var að venjast þeirri breytingu að krónan væri á floti.  Næst fór verðbólga án húsnæðis óverulega upp fyrir verðbólgumarkmið á tímabilinu frá júní til desember 2004, þá í ,,bankakreppunni fyrri" frá maí 2006 til apríl 2007 og loks síðustu 3 mánuði.

Hvað hefði farið á annan veg?

En hverju hefði það breytt fyrir íslenskt efnahagslíf, ef verðbólgumarkmið Seðlabankans hefðu stuðst við vísitölu án húsnæðisliðar.  Í fljótu bragði virðist mér það vera eftirfarandi:

1. Stöðugleiki væri í íslensku efnahagslífi. 
2. Stýrivextir væru á bilinu 3 - 5%.
3. Hækkun á markaðsverði húsnæðis hefði ekki farið jafnmikið út í verðlag í formi afleiddra hækkana og verðbólgumæling án húsnæðisliðar hefði verið ennþá lægri.  Verðbólgan núna stæði í kringum 1,2% í staðinn fyrir 10,6% (11,8%).
4. Íslenska krónan stæði traust og gengisvísitalan væri í kringum 120, ef ekki lægri.  Það teldist góð staða, þar sem verðbólga á Íslandi hefði verið með lægsta móti á Evrópska efnahagssvæðinu samhliða góðum hagvexti.
5. Hinn mikli hagvöxtur hefði skilað sér betur til samfélagsins, en ekki brunnið upp í verðbólgu.
6. Kaupmáttur launa hefði haldist góður sem hefði leitt af sér meira jafnvægi á vinnumarkaði.
7. Verðtryggð lán hefðu hækkað óverulega (1,5 - 2% á ári) fyrir utan tímabilið frá apríl 2001 til ágúst 2002 og síðan frá maí 2006 til apríl 2007, þar sem hækkunin hefði numið 6 - 10% í hvort skipti.  Raunar er ekki víst að ,,bankakreppan fyrri" hefði orðið jafn skörp og raun bar vitni.
8. Skuldir heimilanna hefðu aukist minna, m.a. vegna minni áhrifa af verðbótaþætti lána.  Þessi áhrif gætu numið 20 - 30%, m.a. vegna afleiddra áhrifa.
9. Þjóðfélagið hefði ekki verið jafn berskjaldað fyrir lausafjárkreppunni og raun ber vitni, þar sem gengi krónunnar hefði verið sterkt af eigin rammleika, en ekki vegna vaxtastefnu Seðlabankans.  Spákaupmennska með vaxtamunasamninga hefði því ekki haft þær afleiðingar sem við höfum mátt horfa upp á síðustu mánuði.  Jöklabréfin hefðu ekki komið til.
10. Rekstrarumhverfi íslenskra fyrirtækja væri þeim mun hagstæðara og talsverðar líkur væru á því að þetta hagstæða umhverfi hefði laðað hingað erlenda aðila til frekari fjárfestinga.
11. Staða ríkissjóðs væri ennþá sterkari en raun ber vitni.

Búið og gert

Það er náttúrulega um seinan að horfa á þetta þessum augum.  Þetta er búið og gert og verður ekki aftur tekið.  Þessi íslenska sérviska að mæla verðbólgu á annan hátt en gert er í kringum okkur hefur reynst þjóðarbúskapnum dýr.  Það getur vel verið að aðrir hafi sýnt þessari mælingu áhuga og hún sé ekki svo vitlaus, en hún hefur skekkt allan samanburð.  Í samfélagi þjóða er samanburðarhæfni mjög mikilvæg.  Hún hefur líka skekkt samkeppni, þar sem ósamanburðarhæf mælingin hefur gert það að verkum að stýrivextir hafa verið hækkaðir upp úr öllu valdi sem dregið hefur úr samkeppnishæfni íslenskra fyrirtækja.  Í 33 mánuði á tímabilinu frá ágúst 2002 til apríl 2008 hefur Seðlabankinn talið sig hafa ástæði til að halda stýrivöxtum uppi, þegar í reynd hann hefði ekki þurft þess.  (Teknir allir mánuðir á þessum tímabili þar sem vísitala neysluverðs án húsnæðis var undir 3%, en vísitala með húsnæði yfir 3%.)  Þarna fór Seðlabankinn á mis við tækifæri til að styrkja hagkerfið og auka stöðugleika þess, en í staðinn ýttu aðgerðir hans undir óstöðugleika.  Fyrst varð vaxtamunurinn til þess að gengið styrktist meira en góðu hófi gegndi og undanfarna mánuði hefur hann stuðlað að veikingu krónunnar (að hluta vegna spákaupmennsku).  Hvorugt af þessu hefði gerst á jafn öfgakenndan hátt og raun bar vitni ef stýrivextir Seðlabankans hefðu verið nær stýrivöxtum seðlabanka í nágrannalöndum okkar.

Hvað er framundan?

Stóra spurningin núna er hvort þetta verðbólguskot sé liðið hjá.  Það er ýmislegt sem bendir til annars.  Í fyrsta lagi, þá er húsnæðisliðurinn ennþá að halda uppi 12 mánaða vísitölumælingunni.  Það mun líklegast halda áfram fram á mitt ár og þá mun verðbólgan fara hægt og sígandi niður á við.  Þetta ræðst þó mikið af þróun gengis.  Haldist krónan veik áfram (yfir 140 stigum), þá munu áhrifin vara lengur.  Hækki gengi krónunnar tiltölulega hratt, þannig að gengisvísitala fari í um 130 á næstu 4 vikum, þá munum við sjá verðbólgutölur í kringum 6% með haustinu.  Síðast þegar gengisvísitalan fór í 150 (þ.e. í nóv. 2001), þá hélst verðbólga (án húsnæðisliðar) yfir 6% fram í maí 2002.  Eftir gengislækkunina á vormánuðum 2006, hélst verðbólgan án húsnæðisliðar yfir 5,5% fram í febrúar 2007.  Það er því ljóst að svona verðbólguskot það mælist lengi, þó svo að verðbólga milli mánaða lækki hratt.

Þegar jafnvægi verður náð á húsnæðismarkaði, þá verður líklegast tímabært að breyta verðbólgumarkmiðum Seðlabankans, þannig að miðað verði við vísitölu neysluverðs án húsnæðisliðar.  Slík mæling endurspeglar mun betur raunverulega breytingu á útgjöldum heimilanna en vísitala með húsnæðisliðnum.  Ekki gera ráð fyrir að það gerist fyrr en eftir 3 - 5 ár.  Um sama leiti er skynsamlegt að leggja af verðtryggingu lána.  Hún er barn síns tíma og þó hún hafi átt rétt á sér í kringum 1980, þá eru aðstæður allt aðrar í dag.  Þó verðtryggð lán hverfi, þá er ekki þar með sagt að ekki megi nota vísitölur til viðmiðunar við alls konar útreikninga.  Ýmsir hafa haldið því fram að verðtrygging sé nauðsynleg fyrir lífeyrissjóðina, en ég held að það sé ekki rétt.  Sjóðirnir þurfa áfram að ávaxta fé sitt eins vel og hægt er og reikna síðan áunnin réttindi sjóðfélaga út frá því.  Verðtrygging hefur ekki komið í veg fyrir skerðingu réttinda né stuðlað að hækkun þeirra.  Það hefur alfarið ráðist af því hve góðir stjórnendur sjóðanna hafa verið í að ávaxta eigur sjóðanna/sjóðfélaganna. Þeir sem ég þekki til (og þekki nokkuð marga) hafa verið einstaklega góðir í gegnum tíðina, þó síðasta ár hafi kannski ekki gefið sömu ávöxtun og árin þar á undan.  En við skulum muna að þetta er langhlaup, ekki spretthlaup.

Mesta verðbólga í tæp 18 ár

Refir í Heiðmörk

Morgunblaðið fjallar á baksíðu blaðsins í dag um refi í Heiðmörk.  Er þar m.a. nefnt að fimm dýr hafi verið drepinn á síðasta ári í Heiðmörk og 20 dýr á öllu starfssvæði meindýraeyðis höfuðborgarinnar.  Haft er eftir meindýraeyðinum, að hann telji ,,enga hættu á því að [refirnir] komi inn í bæinn og fari að gera sér greni í húsum...Því síður stendur fólki á göngu um Heiðmörk ógn af refnum því hann hræðist fólk og flýr um leið og hann sér það."  Þetta virðist skynsamlegt hjá skolla, þar sem haft er eftir meindýraeyði í lok fréttarinnar ,,að vanalega sé brugðist við öllum ábendingum um refi og í þeim tilvikum sem tekst að skjóta refinn gerist það á tiltölulega skömmum tíma."

Ég verð eiginlega að lýsa furðu minni á því að verið sé að skjóta ref sem er engum til ama.  Heiðmörk er friðland, þannig að þar má ekki beita kindum og því lítil hætta á að refurinn gerist dýrbítur.  Hann heldur gæsum í skefjum við vatnsból Reykvíkinga, en af þeim er viss sýkingarhætta, sérstaklega núna á tímum fuglaflensu.  Hann er vissulega skæður í eggja- og ungaáti, en það er gangur náttúrunnar.  Af hverju má ekki refurinn bara vera í friði í Heiðmörk.  Hann er ekki að þrengja sér upp að mannabyggðum eða að það stafi nokkur ógn af honum.

Fyrir nokkrum árum var ég á ferð um Hornstrandir.  Á leiðinni frá Fljótavík yfir í Aðalvík rákumst við á nokkra refi (yrðlinga) sem voru á væfli í kringum hópinn.  Ég held að öllum í hópnum hafi fundist þetta hin mesta skemmtun og var ólíkt skemmtilegra að sjá skolla í sínu náttúrulega umhverfi en innan girðingar í Húsdýragarðinum.  Þrjú greni á svæðinu frá Heiðmörk til Bláfjalla getur varla verið þannig vandamál að skjóta þurfi dýrin á færi.

Eru matsfyrirtækin traustsins verð - hluti 2

Fyrir tæpum 3 vikum spurði ég hvort að matsfyrirtækin (S&P, Fitch rating og Moody's) væru traustsins verð m.a. vegna klúðurs þeirra í tengslum við bandarísku undirmálslánin.  Ég hef aðeins verið að grafa dýpra í heimspressunni og ég furða mig sífellt meira á því að þessum fjármálavafningum hafi verið hampað jafnlengi sem öruggum pappírum og raun ber vitni.  Og ekki bara það, mér hefur verið tjáð að S&P hafi langt fram á síðasta ár verið að bjóða mönnum í fínar veislur og flottar ráðstefnur til að fá þá til að kaupa þessa pappíra.

Um daginn benti ég á, að HSBC stórbankinn hafi afskrifað USD 10,5 milljarða í febrúar 2007 vegna bandarískra fasteignalána (þ.e. undirmálslána), en þá er ekki öll sagan sögð.  Fjölmargir stórbankar höfðu á seinni hluta 2006 verið að reyna að vinda ofan af fjármálavafningum sínum og með því að dreifa áhættunni m.a. með því að skort selja undirmálslánavafninga eða með því að takmarka tjón sitt með því að selja út úr starfsemi sinni þann hluta sem var dýpst sokkinn í fen undirmálslánanna.  Þetta er raunar svo furðulegt dæmi, þegar betur er skoðað, að ég skil ekki hvernig menn gátu verið að meta þessi lán í hæstu hæðir.

Ein af skýringunum sem skotið hefur upp kollinum, er að stórbönkum hafi tekist að fela tap sitt vegna þess hve vel gekk á öðrum sviðum.  Þannig hafi nokkurra milljarða dala afskrift ekki komið fram í ársreikningum vegna þess að bankarnir voru ennþá að hala inn talsverðar tekjur af þessum lánum. Plúsar jöfnuðu út alla mínusana, en þar sem plúsarnir voru fleiri, þá var enginn að gera veður út af fáeinum mínusum.  Við verðum þó að hafa í huga að mínusarnir voru líklegast upp á 3 - 5 milljarða dollara hjá hverjum aðila um sig.

En það er ekki bara að allir þessir bankar hafi þurft að afskrifa eitthvað um 170 milljarða dala á síðustu 12 mánuðum.  Markaðsvirði hlutabréfa þeirra hefur hrunið.  Hér á Íslandi er verið að emja eitthvað út af lækkandi markaðsvirði íslensku bankanna, en það er ekkert í samanburði það sem kom fyrir Bear Stearns sem var seldur fyrir klink eða Citigroup sem tapað hefur 50% af virði sínu, UBS er búinn að tapa 45%, SocGen í Frakklandi tapaði 40% á nokkrum dögum og svona mætti lengi telja.  En á meðan þessir bankar hafa tapað háum fjárhæðum og hrapað í markaðsvirði hafa aðrir, svo sem BNP Paribas, Credit Suisse, Goldman Sachs og Lehman Brothers, haldið sínu.  Er nema von að menn spyrji hvernig standi á þessu.

Skýringarnar virðast vera tvær:  Ítarlegri rannsóknir og aðalbankastjórar taka virkan þátt í áhættustýringu.  Þetta fyrra er ekkert ósvipað og menn eru líklegast að gera í dag.  Þ.e. að treysta ekki blákalt tölum matsfyrirtækjanna, heldur skoða undirliggjandi pappíra og söguna.  Það kemur nefnilega í ljós (eins og ég benti á um daginn) að útlánatöp vegna þessara lána voru alltaf töluverð.  Málið var að lánin voru bara í boði á takmörkuðu svæði.  Það var svo eftir breytinguna sem kennd er við Basel II, að ódýrt lánsfé frá Asíu flæddi inn á markað í Bandaríkjunum (og Bretlandi) og þá var allt í einu farið að bjóða þessi lán út um allt.  Frá 2002 til 2005 fór árlegt umfang lánanna úr tæpum 200 milljörðum dala í tæplega 700 milljarða.  Við verðum að hafa í huga að þessi lán voru áhættulán og sagan sýndi að a.m.k. tíunda hvert lán var gjaldfellt og helmingurinn af þeim endaði með uppboði. Það mátti því vera ljóst hverjum sem vildi skoða þetta, að afskriftir þyrftu að aukast verulega, raunar það mikið að þetta væri ekki áhættunnar virði.

Það vekur því meiri og meiri furðu að fyrirtæki eins og S&P skuli ekki hafa lækkað mat sitt á þessum lánum úr AAA niður í a.m.k. BBB ef ekki CCC sem samkvæmt áhættuskala Basel II hefði líklegast verið rétti staðurinn fyrir þessi lán.  Ábyrgð S&P á bankakreppunni, sem nú ríður yfir, virðist því vera talsverð.  Raunar svo mikil, að ég er trúi ekki öðru en að bankar um allan heim muni sækja skaða sinn til fyrirtækisins.  Get ekki séð að S&P geti vikið sér undan ábyrgðinni, þar sem fyrirtækið var ekki bara að meta lánin heldur tók það virkan þátt í að markaðssetja þau.  (Nokkuð sem ég get ekki skilið út frá hæfisreglum að sé hægt.)  Ég sé það því fyrir mér, að S&P heyri sögunni til innan ekki langs tíma.  Þá er bara einni spurningu ósvarað:  Munu sömu örlög bíða Fitch og Moody's?

Að lokum.  Ég fann skemmtilega grein á vefnum frá 19. mars 2007 undir heitinu Subprime Mortage Lending & the Great Liquidity Crunch of 2007.  Í greininni kallar höfundurinn, Bill Bonner hjá hinu ástralska the Daily Reckoning, undirmálslánin ,,lygara lán" þar sem lántakendur gátu sagt hvaða lygasögu sem var til að fá lánin og fjármálavafningana sem þessi lán enduðu inni í séu engu minni lygar.  Líkir hann þessu við að ómerkilegt svínahakk hafi fengið sama gæðastimpil og hryggur og rifjasteikur.

Þegar fortíðin verður nútíðinni yfirsterkari - gamalt bréf til Morgunblaðsins

Ég var að skoða gamlar greinar eftir mig í Morgunblaðinu og rakst á nokkrar sem mig langar að endurbirta hér á blogginu.  Þessi fyrsta birtist undir Bréf til blaðsins þriðjudaginn 7. júlí 1992.  Eins og oftar voru þá þrengingar í þjóðarbúskapnum, enda hafði þorskurinn brugðist. Viðeyjarstjórnin (stjórn Sjálfstæðismanna og Alþýðuflokks) var ný tekin við stjórnartaumunum og menn voru að veigra sér við að taka á málunum.  Hljómar kunnuglega!  Nú erum við aftur með stjórn Sjálfstæðisflokks og jafnaðarmanna, þorskurinn hefur aftur brugðist og enginn vill taka af skarið enda öðrum en þeim að kenna.  Sumt í greininni á ekki við ástandið núna, en ansi margt samt.

Þegar fortíðin verður nútíðinni yfirsterkari

Um síðustu áramót [innsk. 1991-92] bað Morgunblaðið nokkra áberandi einstaklinga í íslensku atvinnulífi að segja hug sinn um ástandið í þjóðfélaginu.  Af öllum þeim fjölda sem rætt var við voru aðeins einn eða tveir sem horfðu á ástandið út frá lausnum, hinir kepptust við að barma sér yfir vandamálinu sem þá blasti við.  Í sumarbyrjun braut aftur á íslensku atvinnulífi þegar í ljós kom að búið var að ganga fullnærri þorskstofninum.  Og hver voru þá viðbrögðin?  Jú, menn kepptust við að barma sér.

Það hefur oft verið viðkvæðið að menn verða að barma sér til að hljóta ekki öfund annarra.  Svo rammt kveður að þessu, að það er sama hversu vel gengur, alltaf eru menn að kvarta.  Sumir hafa jafnvel fengið það orð á sig, að þeim takist örugglega að væla útaf öllu.  Svo loksins þegar illa gengur er maður alveg hættur að trúa því að illa gangi.  Það er búið að kalla úlfur, úlfur of oft.

Annar stór galli er þetta að benda alltaf á næsta mann.  Einbjörn, Tvíbjörn og Þríbjörn eru bræður sem leynst víða í þessu þjóðfélagi.  Náskyld þeim er Eiginhagmunavarslan og Fyrirgreiðslukarl, par sem þrifist hefur með ágætum víða í þjóðfélaginu.

Þjóðarskútan er búin að steyta á nokkrum skerjum nýlega og áhöfnin virðist upptekin við að varpa ábyrgðinni yfir á aðra.  Skipstjórinn bendir á gamla skipstjórann og segir að þetta sé nú allt honum að kenna (þó vandamálið sé að hluta til miklu eldra en það).  Skipsverjarnir kenna matsveininum um að það hafi minnkað svo mikið í búrinu að skammta þarf matinn.  Það kemur málinu ekkert við að þeir hafa borðað of mikið á milli mála.  Að sjálfsögðu krefjast allir að þeirra kostur sé látinn óskertur, vegna þess að þeirra starf er svo mikilvægt og þeir verði að halda fullum kröftum.  Enginn snýr sér að því að þétta götin, svo skútan sígur sífellt neðar og neðar.  Þar með kemst skútan ekkert áfram og kosturinn minnkar.

Allir horfa á manninn í brúnni og bíða eftir að hann gefi fyrirmæli.  Hann virðist helst horfa upp til himna og bíða eftir kraftaverkinu.  Einn og einn yfirmaður reynir að koma með tillögur, en helst virðist sem þeir tali fyrst og hugsi svo.  Þegar þeir átta sig á að hlutirnir eru ekki eins og þeir héldu reyna þeir að breyta raunveruleikanum svo hann falli að þeirra orðaforða í staðinn fyrir að bæta nýjum orðum í safnið sitt.  Og viti menn, vandamálið hverfur ekki.  Furðulegt nokk!

Eftir að þorskurinn ,,hvarf" hafa menn verið að keppast við að finna einhvern sökudólg.  Kvótakerfið er gjarnan nefnt og því kennt um.  Fiskifræðingar fá líka ádrepu, en samt halda sjómenn því alltaf fram að það sé miklu meiri fiskur í sjónum en fiskifræðingar hafa reiknað út.   Aumingja fiskifræðingarnir urðu að fá fína sérfræðinga utan úr hinum stóra heimi til að koma með svartsýnisspá, svo sægreifarnir og [kvóta]kóngarnir tækju nú einu sinni mark á spám þeirra. ,,Já, auðvitað er það fiskifræðingunum að kenna að þorskurinn ,,hvarf".  Ég notaði bara stóru fínu, tölvustýrðu ryksuguna mína til að ná honum og ef hann slapp í fyrsta umgang, fékk ég mér bara sterkari mótor á ryksuguna og þá slapp hann sko ekki."

Vissulega verða þingmenn og hagsmuna[aðilar] að gæta þess að umbjóðendur þeirra beri ekki skertan hlut frá borði, en það er líka heilög skylda þeirra að sjá hið stærra samhengi.  Þetta snýst um margt meira en fáein tonn af þorski eða byggðapólitík.  Þetta snýst um að skoða vandamálið út frá hagsmunum allra.  Hugsa fyrst og tala svo.  Sætta sig við að sumar lausnir eru góðar, þó þær séu í pólitískri andstöðu við manns eigin vilja.  Það vill nefnilega brenna við að bara er horft á eina hlið og viðfangsefnið afmarkað út frá því.

Það voru gerð mistök.  Viðurkennum þau og reynum að læra af þeim.  Vissulega væri gott að finna einhvern sökudólg, en hvar stæðum við hin þá?  Vandamálið er enn þá til staðar þó svo að vitsmunalegar skýringar hafi fengist á því.  Og lausnin er jafn langt í burtu.

Skyldi einhver annar hafa lent í svipaðri stöðu?  Getum við lært af eitthvað af reynslu annarra?  Eða er kannski sterkasti leikurinn að muna nú vandlega hvaða mistök við gerðum?  Það er nefnilega mannlegt að gera mistök, því miður virðist það ofurmannlegt að læra af þeim. 

Við höfum áður staðið í sporum kreppu og [fyrirsjáanlegrar] stöðnunar.  Það hafa önnur þjóðfélög lent í þessu...Kannski eru önnur svona tilfelli.  Ef einstaklingar geta lært hver af öðrum, hvað kemur þá í veg fyrir að þjóðfélög geti lært?

Einstaklingur í tilvistarkreppu leitar gjarnan á ný mið.  Hann afmarkar líf sitt upp á nýtt.  Þeir sem læra af reynslunni öðlast þroska, hinir gera sömu mistök aftur.  Þjóðfélag í tilvistarkreppu getur líka róið á ný mið, en fyrst og fremst þarf það að skilgreina stöðu sína og stefnu, annars vegar inn á við og hins vegar meðal þjóða heims.  Hvar getum við keppt og náð árangri?  Höfum við eitthvað fram að færa sem enginn annar hefur?  Getum við boðið betur en einhver annar?  Mörg fyrirtæki hafa einmitt uppgötvað mikilvægi þess að aðgreina sig til að ná markaðslegri sérstöðu þegar illa hefur árað.

 

----

Svo mörg voru þau orð um mitt ár 1992.  Það er ótrúlegt hvað sagan endurtekur sig, því margt sem átti við 1992 á við núna 16 árum seinna.  Vissulega höfum við skotið fleiri stoðum undir þjóðfélagið og við höfum reynt að læra af reynslu annarra, m.a. Nýsjálendinga.  Skipstjórinn er búinn að víkja fyrir nýjum, en fór ekki langt því nú er hann í stöðu yfirhafnsögumanns og stjórnar með harðri hendi allri umferð inn og út úr höfnum svo mörgum finnst nóg um.  Skipsverjarnir harma hlut sinn misjafnlega, en allir vildu þeir gjarnan fá meira.  Ástand þorskstofnsins hefur versnað, ef eitthvað er, og útgerðarmenn eru alltaf jafn hissa á því, þrátt fyrir að veiðiskipin séu öflugri og betur búin en nokkru sinni fyrr, svo örugglega sé hægt að ná öllum fiski í sjónum.  Þó eitthvað hafi breyst, þá er lygilega margt alveg eins.

 

Af heimilisbókhaldi Jóns og Gunnu og fjármálum ríkisins

Jón og Gunna hafa rekið heimilið sitt af myndarskap í mörg ár.  Fyrir rúmu ári eignuðust þau barn, Sigga litla, sem varð til þess að ýmislegt breyttist.  Það sem skipti megin máli fyrir þessa sögu var að útgjöldin jukust mikið.  Þau höfðu nú ekki miklar áhyggjur af því þar sem tekjurnar voru góðar.  En annað kom á daginn.  Útgjöldin jukust langt umfram það sem þau voru aflögufær um.

Fram að þessu höfðu þau hjónin haft sameiginlegan fjárhag.  Öll útgjöld heimilisins voru greidd af sameiginlegum reikningi þeirra hjóna.  Þegar stefndi í óefni, þá datt þeim í hug að skipta fjárhagnum upp.  Þau stofnuðu einn reikning fyrir hvert eða alls þrjá reikninga.  Með þessu héldu þau að fjármálin myndu batna.  En að sjálfsögðu gekk það ekki eftir.  Tekjurnar voru þær sömu og áður og útgjöldin líka.

Það sér náttúrulega hver heilvitamaður að það bætir ekkert fjárhagsstöðuna hjá Jóni og Gunnu að hafa þrjá reikninga í bankanum í staðinn fyrir einn.  Tekjurnar sem áður fóru á einn reikning urðu ekkert meira við að setja þær inn á þrjá reikninga.  Að halda að slíkt gerist er náttúrulega afneitun á efsta stigi.

Ég var að lesa pistil á blogg-síðu dómsmálaráðherra, Björn Bjarnasonar, og mér virðist hann haldinn þessari slæmu afneitun gagnvart embætti lögreglustjórans í Keflavík.  Það bætir ekkert fjárhagsstöðu lögreglu, tollgæslu og öryggisgæslu í Leifsstöð að skipta þessum þáttum í þrennt.  Samanlagt verða þessi þættir alveg jafn undirfjármagnaðir nema til komi aukin framlög á fjárlögum.  Það getur verið að með breytingunni minnki hallinn á lögregluhluta embættisins (að því gefnu að lögregluhlutinn haldi úthlutun dómsmálaráðuneytisins skv. fjárlögum).  Tollgæslan og öryggisgæslan verða bara í staðinn fyrir fjársvelti.  Það er því ljóst að bregðast þarf við fjárskortinum, ef það á að vera hægt að halda úti þeirri þjónustu sem nauðsynleg er á Keflavíkurflugvelli og síðan tollgæslu á Suðurnesjum.  Þeir fjármunir þurfa þá að koma af þeim liðum fjárlaga þar sem úthlutað er til stofnana ráðuneyta fjármála og samgöngumála.  Af hverju var ekki farið í að leysa þessi mál milli þessara þriggja ráðuneyta í staðinn fyrir að breyta fyrirkomulagi sem reynst hefur frábærlega?  Talast þessir ráðherrar ekki við?  Ég skil alveg að tollgæsla falli stjórnsýslulega almennt undir fjármálaráðuneytið og Leifsstöð er á ábyrgð samgönguráðuneytisins, en það er nýlega búið að fella þetta allt undir embætti lögreglustjórans í Keflavík og árangur af þessu fyrirkomulagi hefur verið það góður að hróður embættisins hefur borist út fyrir landsteinana.

Þetta mál er angi af miklu stærra vandamáli innan stjórnkerfisins hér á landi.  Löggjafinn samþykkir lög til hægri og vinstri sem leggja kvaðir á stofnanir ríkisins (og sveitarfélaga) en leggur það síðan í hendur framkvæmdarvaldsins að skammta viðkomandi stofnunum fjármagni til að uppfylla þessar kvaðir.  (Ok, það á náttúrulega að segja ,,óska eftir framlögum af fjárlögum", en við vitum öll að fjárlög breytast óverulega í meðferð þingsins og þá nær eingöngu ef viðkomandi fagráðherra fer fram á breytinguna.) Vissulega eru það nýjustu lögin sem gilda, en það lítur hreint furðulega út að á hverju einasta ári ógildi fjárlög í raun fjölmörg önnur lög í landinu.  Það er gert með því að úthluta ekki framlögum til málaflokka í samræmi við þarfir  svo hægt sé að uppfylla ákvæði laga.  Þegar ríkisforstjórar bregðast svo við fjársveltinu (það er eina orðið sem hægt er að nota) með því að skera niður þjónustu, þá er kvartað yfir því og menn kallaðir á teppið fyrir að fara ekki að lögum.  Margir ríkisforstjórar eru í vonlausri stöðu.

Það þarf ekki annað en að skoða skýrslu Ríkisendurskoðunar frá því í dag.  Þar kemur fram að allt of margar stofnanir fara langt fram úr heimildum fjárlaga í útgjöldum sínum.  Þetta hefur viðgengist ár eftir ár og ekki lítur út fyrir að breyting verði á.  Ég hjó eftir því að í fréttaflutningi voru þessar stofnanir kallaðir trassa og talað var um illa reknar stofnanir. 

Mig langar nú aðeins að snúa þessu við og spyrja hvort trassarnir séu ekki bara innan ráðuneytanna.  Þau þekkja lögin sem stofnanirnar eiga að starfa eftir.  Það er því á ábyrgð ráðuneytanna að undirstofnanir fái framlög á samræmi við þær lagalegu kvaðir sem stofnanirnar vinna eftir.  Í fjárlögum er sjaldnast (ef yfirhöfuð nokkru sinni) sagt til um hvaða lögbundna þjónustu þarf ekki að inna af hendi svo hægt sé að halda starfseminni innan fjárlaga.  Það eiga ríkisforstjórarnir að ákveða sjálfir.  Nú velji þeir eitthvað sem ekki er ráðherra þóknanlegt, þá geta þeir átt yfir höfði sér áminningu frá ráðherra.

Ríkisendurskoðun sendir reglulega frá sér skýrslur um hitt og þetta.  Margar af þessum skýrslum eru stjórnsýsluúttektir, eins og það heitir.  Slíkar úttektir hafa mjög oft leitt það í ljós að viðkomandi stofnun er ekki gert kleift að sinna lögbundinni skyldu sinni vegna þess að stofnuninni er ekki séð fyrir nægum framlögum á fjárlögum.  Ég ætla ekki að saka Ríkisendurskoðun um að vera ekki samkvæm sjálfri sér, enda sinnir hún bara þeim verkefnum sem henni eru falin af mikilli samviskusemi (og kemst ekki yfir þau öll).  Það er hennar að meta stöðuna og koma með ábendingar um það sem betur má fara.  Það er síðan á ákvörðun ráðherra hvort hann taki mark á því sem þar kemur fram.

Undirfjármögnun ríkisstofnana mun halda áfram og framúrkeyrsla þeirra líka.  Framkvæmdarvaldið mun halda áfram að hunsa fjárþarfir og ráðuneyti munu rífast um verkaskiptingu.  Alþingi mun halda áfram að setja lög sem ekki er hægt að framfylgja vegna þess að þetta sama Alþingi sér til þess að nauðsynleg fjárframlög fylgja ekki.  Og jafnvel, þegar tilteknar tekjur eru eyrnamerktir tilteknum málaflokki, þá mun Alþingi samþykja í desember á hverju ári að skerða þessa lögbundnu tekjustofna og láta hluta þeirra fara í eitthvað allt annað.  Svona hefur þetta verið og svona mun þetta verða, nema að Alþingi setji lög sem banni þetta.  Lög sem koma í veg fyrir að hægt sé að framfylgja sérlögum vegna þess að við afgreiðslu fjárlaga er ekki tekið tillit til útgjalda sem sérlögin hafa í för með sér.  Löggjafarvaldið og framkvæmdarvaldið verða að gera sér grein fyrir að lög eru tilgangslaus, ef ekki er hægt að framfylgja þeim vegna fjársveltis þeirra aðila sem eiga að sjá um að framfylgja þeim.

Blame it on Basel

Það virðist vera sama hvert maður snýr sér alls staðar í hinum vestræna heimi virðast sömu einkennin poppa upp.  Fyrst sér maður mikla hækkun húsnæðisverðs og liggur við ótakmarkaðan aðgang að ódýru lánsfé til stórra fjárfestinga á síðustu árum og síðan síðustu 12 mánuði mikinn viðsnúning með þurrð á lánfjármarkaði og afturkipp á húsnæðismarkaði.  En hvernig stóð á því að allt í einu var alls staðar hægt að fá nær ótakmarkað lánsfé?

Ástæðunnar er að leita til stofnunar sem heitir Bank for international settlements (BIS) og er með höfuðstöðvar í Basel í Sviss.  BIS er banki seðlabanka og sem slíkur samstarfsvettvangur seðlabanka um allan heim.  BIS var stofnaður 17. maí 1930 og er því elsta alþjóðlega fjármálastofnun í heiminum.  Meðal ákvarðana sem teknar eru innan BIS eru um peningalegan og fjárhagslegan stöðugleika.  Í þeim tilgangi hittast á tveggja mánaða fresti á vegum BIS seðlabankastjórar og aðrir yfirmenn seðlabanka í heiminum til að ræða um peningaleg og fjárhagsleg málefni.  Það sem þar er rætt er líklegast ofar skilningi flestra okkar sem teljumst leikmenn í þessu samhengi, en það hefur mikil áhrif á líf okkar.  A.m.k. fjárhagslegt líf okkar.

Innan BIS starfa fjölmargar nefndir, en ein þeirra, sem gengur undir heitinu Basel Committee on Banking Supervision, er samráðsvettvangur um málefni sem snerta bankaeftirlit.  Markmið hennar er að auka skilning á veigamiklum eftirlitsatriðum og efla gæði bankaeftirlits/fjármálaeftirlits.  Helsta viðfangsefni nefndarinnar er hvernig meta á og fást við alls konar áhættu í rekstri banka og fjármálastofnana.  Þetta er gert með alls konar reglum og leiðbeiningum, svo sem um bókhald og endurskoðun, vandamál í bankastarfsemi, reglur um eiginfjárhlutfall og markaðsáhættu, greiðsluhæfi, peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, rekstraráhættu, áhættustjórnun og gegnsæi og afhjúpun.  Eins og sjá má af þessari upptalningu eru verkefni nefndarinnar stór og hefur hún verið ákaflega dugleg við að senda frá sér alls konar reglur, tilmæli og leiðbeiningar, sem með litlum töfum hafa verið teknar upp hér á landi.  

Margar af reglum, tilmælum og leiðbeiningum BIS gefa mönnum eins og mér fjölmörg tækifæri til að veita fjármálastofnunum ráðgjöf um áhættu- og öryggisstjórnun og er það ástæðan fyrir því að ég hef kynnt mér málefni stofnunarinnar.  En það er ekki það sem ég ætlaði að fjalla um. 

Árið 1988 var gefið út mikið regluverk sem gengur undir heitinu Basel Capital Accord, en því var m.a. ætlað að ákvarða reglur um eiginfjárkröfur fyrir fjármálastofnanir, um eftirlitsferli og markaðshegðun.  Þekktasta krafan í þessum reglum er um 8% eiginfjárhlutfall vegna útlána, þ.e. til þess að fjármálastofnun gæti lánað einstaklingum eða fyrirtækjum 100 kr., þá varð hún að eiga á móti 8 kr. í eigin fé.  Á þessu voru undantekningar og var notaður áhættustuðull til að lækka eða hækka kröfuna. 

Árið 2001 var gefin út endurskoðuð og mun ítarlegri útgáfa sem gengur undir heitinu The New Basel Capital Accord eða Basel II.  Í þessari nýju útgáfu voru gerðar ýmsar breytingar á kröfum til áhættustjórnunar og ætla ég ekki að þykjast þekkja þær allar.  Þó veit ég af tveimur mikilvægum breytingum.  Önnur snertir störf mín sem ráðgjafa, en hún snýst um rekstraráhættu, og hin snýr að kröfu um eiginfjárhlutfall útlánastofnana og er líklegast völd af öllum þeim vandræðum sem hafa verið að hellast yfir fjármálakerfi Vesturlanda undanfarið ár eða svo.

Bæði í útgáfunni frá 1988 og þeirri nýju er notast við áhættustuðul til að draga úr eða auka eiginfjárkröfur.  Í 1988 reglunum giltu mun strangari reglur um t.d. hvaða veðlán gátu verið með "afslætti" en í nýju reglunum.  Þannig voru það fyrst og fremst lán á fyrsta veðrétti sem gátu veitt slíkan "afslátt", en í reglunum frá 2001, þá fá öll lán til einstaklinga með veði í íbúðarhúsnæði 50% afslátt frá kröfum um eiginfjárhlutfall.  Auk þess lækkuðu kröfur vegna útlána til "traustra" fyrirtækja úr 100% niður í 50%.  Þessum reglum var hrint í framkvæmd hér á landi með reglum Seðlabankans um eiginfjárhlutfall fjármálafyrirtækja nr. 530/2003 frá 30. júní 2003.  Með reglunum var útlánageta fjármálafyrirtækja nokkurn veginn tvöfölduð á einni nóttu.  Bankar sem áður gátu lánað 100 kr. fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé, gátu nú lánað 200 kr. gegn þessum 8 kr. til "traustra" fyrirtækja eða gegn fasteignaveði í íbúðarhúsnæði.  Á móti var gerð stífari krafa til greiðsluhæfi lántakenda.

Hér á landi gerðist það til að byrja með að útlán til fyrirtækja jukust, sem m.a. dró vagninn í landvinningum fyrirtækja erlendis og viðskipti í Kauphöllinni urðu líflegri.  Án þess að vita það, þá reikna ég með að svipað hafi gerst í nágrannalöndum okkar, ásamt því að lán til fasteignakaupa jukust, sérstaklega í Bandaríkjunum.  Þar fór að bera meira á hinum svo kölluðu undirmálslánum, en það skal tekið skýrt fram að þau höfðu þá verið við líði í um 10 ár.  Hér á landi fóru þessi lán til að byrja með í litlu mæli til fasteignakaupa, en það átti eftir að breytast. 

Með ákvörðun Árna Magnússonar, þáverandi félagsmálaráðherra, um að hækka lán Íbúðalánasjóðs og lánshlutfall sumarið 2004, var varpað sprengju inn á íbúðalánamarkaðinn.  Bankarnir ákváðu að fara í samkeppni, enda áttu þeir ónýtta mikla lánamöguleika.  Eftirleikinn þekkja allri. 

En þessu var ekki lokið. Í nóvember 2005 gaf BIS út nýtt plagg, International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, þar sem gerðar eru nokkrar breytingar á Basel II reglunum.  Meðal þeirra breytinga var að áhættustuðullinn vegna fasteignaveðlán á íbúðarhúsnæði var lækkaður úr 50% í 35%.  Þessu fylgdu aftur strangar reglur um greiðsluhæfi.  Lesa má það úr kröfum BIS að 100% lán til íbúðakaupa væru í raun bönnuð, en útfærsla á því var sett í hendur fjármálaeftirlits viðkomandi lands.  Hér á landi kom þessi breyting til framkvæmda með reglum Seðlabankans nr. 215/2007 um eiginfjárkröfur og áhættugrunn fjármálafyrirtækja frá 2. mars 2007. Afleiðingin var að útlánageta fjármálafyrirtækja hafði aukist í kr. 285 fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé eða um 185% frá því vorið 2003.

Þessi síðasta breyting hafði þau áhrif hér á landi, að fasteignaverð tók nýjan kipp upp á við.  Fram að útgáfu reglna nr 215/2007 hafði hægt á hækkunum og einnig verðbólgunni.  Stýrivextir voru talsvert háir þar sem Seðlabankinn var ennþá að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum.  Það er því alveg með ólíkindum að þessi breyting á eiginfjárkröfum hafi verið gerð í mars 2007 í liggur við í miðri skammaræðu seðlabankastjóra um óraunhæfar hækkanir á fasteignaverði og að ekki væri búið að ná tökum á verðbólgunni.  Ekki er því fyrir að fara að BIS hafi sett kvaðir á Seðlabankann, því í greininni þar sem fjallað er um 35% áhættustuðulinn, segir að hvert þjóðland taki sjálfstæða ákvörðun um það hvort áhættustuðullinn gæti verið of lágur fyrir aðstæður í landinu:

73  National supervisory authorities should evaluate whether the risk weights in paragraph 72 are considered to be too low based on the default experience for these types of exposures in their jurisdictions. Supervisors, therefore, may require banks to increase these risk weights as appropriate.

Þó kenna megi Basel II reglunum og BIS að nokkru um, þá þurfti Seðlabanki Íslands ekki að lækka áhættustuðulinn og opna þannig fyrir meira lánsfé til fasteignakaupa.  Málið er að Seðlabanki Íslands var líklega ekki einn um þetta.  Ekki að ég hafi kannað það, en mig grunar að aðrir seðlabankar hafi tekið nákvæmlega sömu skref og því Davíð og co talið þetta þvingaðan leik til að jafna samkeppnisstöðu íslensku bankanna.  Munurinn er bara sá að Seðlabanki Íslands var að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum, en aðrir ekki.  Kannski fóru íslensku bankarnir óvarlega með nýfengið frelsi, en það er hlutverk Seðlabankans að setja leikreglurnar og ef þær eru of rúmar, þá er ekki hægt að gagnrýna bankana fyrir að notfæra sér það.

Matarskortskreppan er skollin á

Ég spurði í færslu hér fyrir tæpri viku hvort matvælaskortur væri næsta krísan.  Þá átti ég ekki von á að alla vikuna á eftir væri daglegur fréttaflutningur af óeirðum um allan heim vegna matarskorts og hækkandi matarverðs. 

Spurningin sem nú vaknar er hvort við Íslendingar þurfum að hafa áhyggjur og ef svo er hvaða atriði það eru sem ættu að valda okkur áhyggjum.  Þetta kemur beint inn á það sem ég er að fást við í ráðgjöf minni, þ.e. að tryggja samfelldan rekstur þeirra fyrirtækja sem ég veiti ráðgjöf.  Um daginn skoðaði ég nokkur atriði sem gætu skipt máli, m.a. hvort íslensk matvælafyrirtæki hefðu aðgang að þeirri hrávöru sem nauðsynleg væri framleiðslunni.  En það er fleira sem þarf að skoða og gott getur verið að gera það í samhengi með vangaveltum um alheimsfarald.

Hvað gerist ef alheimsfaraldur fer saman við matarskort?  Það versta sem gæti gerst er að matarskorturinn yrði ennþá meiri og hann gæti komið illa niður á iðnríkjunum.  Ástæðan er að matvælaframleiðsla veltur mikið á alls konar eftirliti og vottunum.  Ekki má flytja sláturgripi nema þeir hafi verið stimplaðir í bak og fyrir.  Sum matvæli má ekki flytja milli landa nema heilbrigðisvottorð fylgi.  Framleiðslu þarf að taka út með jöfnu millibili og ef grunur er um sýkingu (t.d. vegna smits frá veikum starfsmanni) þá getur framleiðslan ekki haldið áfram fyrr en nýtt heilbrigðisvottorð hefur verið gefið út.

Hvað gerist nú ef þeir sem gefa út vottorðin og sinna eftirlitinu lenda illa í faraldrinum?  Verður þá ekki hægt að gefa út slík vottorð?  Munu sláturgripirnir þá hrannast upp í sláturhúsunum?  Verður að loka sláturhúsum eða framleiðslufyrirtækjum vegna þess að ekki er hægt að gefa út heilbrigðisvottorð?  Þetta eru allt spurningar sem sérfræðingar úti í heimi eru að velta fyrir sér.  Menn eru sérstaklega að velta vöngum yfir því hvað gerist ef þetta tvennt fer saman, þ.e. alvarlegur matarskortur og skæður alheimsfaraldur.  Við skulum vona að faraldursnefnd Almannavarna hafi skoðað þetta. 

Aðgerða er þörf strax