Samdráttur í neyslu eftir hrun. Skattheimta á almenning leysir ekki tekjuvanda ríkisins.

Það fór ekki mikið fyrir þessari frétt á mbl.is í gær (föstudag).  Hún fór framhjá mér og það var ekki fyrr en ég sá hana í Morgunblaðinu í dag að ég las hana.  Ég er ekki að tala um breytingu á neyslumynstri milli áranna 2006-2008 miðað við 2005- 2007.  Nei, ég er að tala um það sem stendur neðarlega í fréttinni um að neysluútgjöld hafi dregist saman um 17% að raungildi síðustu þrjá mánuði síðasta árs miðað við sömu mánuði 2007.  Þetta þýðir umtalsverðan samdrátt í tekjum ríkisins, velta fyrirtækja minnkar og þar með þörf fyrir starfsfólk.

Mikið er ég fenginn að fá þessa staðfestingu á því sem ýmist ég eða Hagsmunasamtök heimilanna höfum verið að halda fram í meira en ár.  Hækkun á greiðslubyrði lán hefur leitt til samdráttar í neyslu heimilanna.  Þetta er hluti af því sem heitir á hagfræðimáli, samdráttur í innanlandseftirspurn.  Vissulega er þetta samdráttur að raungildi, en þar sem verðbólga var mjög svipuð hluta tímans, þá er hægt að segja að neysluútgjöld hafi nokkurn veginn staðið í stað á milli ára, þrátt fyrir nokkra hækkun launa.

Því miður verðum við að bíða eitthvað eftir upplýsingum um samanburð neyslu á þessu ári og því síðasta, en ég er sannfærður um að þar verður myndin ennþá dekkri.  Venjulega hefur svona samdráttur í sér verulega lækkun verðbólgu, en sú lækkun lét bíða eftir sér.  Ástæðan er einfaldlega að peningamagn í umferð jókst svo gríðarlega við fall krónunnar og vegna verðbólgunnar sem fylgi.  Þegar slík aukning peningamagns á sér stað án hagsvaxtar eða verðmætaaukningar, þá getur það ekki farið í neitt annað en að auka verðbólguna enn frekar og veikja krónuna.

Hagsmunasamtök heimilanna hafa lengi varað við því, að neyslusamdrátturinn muni aukast meðan bankakerfið og stjórnvöld telja sig geta gengið með sjálftöku í sjóði heimilanna.  Við höfum einnig varað við því að samdráttur í innanlandseftirspurn mun vinda upp á sig meðan sífellt stærri hluti tekna fyrirtækja og heimila fer inn í bankakerfið og til ríkisins.  Kakan sem skorið er af minnkar í hverjum hring og kallar á að ríkið og bankarnir þurfa að skera stærri sneið í hvert sinn.  Þetta gerir ekkert annað en að auka líkurnar á öðru hruni og ennþá alvarlegra.  Eina leiðin til að afstýra þessu, er að bankarnir og ríkið gefi eftir.  Bankarnir verða að fara út í verulega niðurfærslu skulda- og greiðslubyrði lána heimila og fyrirtækja og það ekki seinna en strax.  Ríkið verður að hætta við auka skattheimtu hjá atvinnulífinu og heimilunum og sækja tekjur þangað sem ekki hefur í för með íþyngjandi byrðar á þessa aðila.  Möguleikarnir eru ekki margir, en þeir eru fyrir hendi.

Hagsmunasamtök heimilanna stungu upp á því í sumar og gerðu það aftur í umsögn um skattafrumvörpin sem núna liggja fyrir Alþingi.  Hugmyndin okkar er einföld, hún er skjótvirk og kostar heimilin og fyrirtækin ekki neitt.  Okkar tillaga er að taka tímabundið altl að helming af mótframlagi atvinnurekenda í lífeyrissjóði og færa til ríkisins í formi tryggingargjalds eða sértækra skatta.  Þetta mun vissulega skerða getu lífeyrissjóðanna til nýrra fjárfestinga nema þeir losi um pening annars staðar.  Ef þessu er hrint í framkvæmd með tillögum Sjálfstæðisflokksins um skattlagningu séreignarsparnaðar, þá mun ekki þurfa að fara út í neina aðra skattlagningu á almennar launatekjur og neyslu.  Hægt verður að standa vörð um kjör lífeyrisþega og velferðarkerfið. 

Mér skilst að þessi hugmynd hafi verið skoðuð, en mætt andstöðu hjá launþegahreyfingunni.  Ég verð að viðurkenna, að ég skil ekki þá andstöðu.  Er betra að fólk missi vinnuna?  Er betra að skerða kjör fólks með meiri skattlagningu?  Er betra að skerða þegar of knöpp kjör aldraðra og öryrkja?  Þessi aðgerð, sem Hagsmunasamtök heimilanna hafa lagt til er líklegast gjörsamlega sársaukalaus.  Áhrif hennar er hægari uppsöfnun lífeyrisréttinda en annars, en við núverandi aðstæður, þá bendir hvort eð er allt til þess að hægja muni á þeirri uppsöfnun, auk þess sem búast má við að eftir því sem fleiri fyrirtæki og heimili komast í vanda mun ávöxtun lífeyrissjóðanna dragast saman.  Þessi leið er því í öllu tilfellum betri en skattaleið stjórnvalda fyrir utan að hún kemur EKKERT niður á skuldum heimilanna.  Hækkun höfuðstóls lána heimilanna vegna verðbóta mun ekki verða að veruleika og höfum í huga að heildargreiðslubyrði lána heimilanna mun aukast um nálægt 50 milljörðum vegna fyrirhugaðra skattahækkana.  Já, 50 milljarða viðbótarreikningur er sendur til heimilanna á líftíma lánanna, vegna þess að embættismenn í fjármálaráðuneytinu geta ekki hugsað út fyrir boxið og forystumenn launþegahreyfingarinnar hugsa bara um að sitja á sjóðum sínum.

Annars fór ég á fund efnahags- og skattnefndar á fimmtudaginn.  Það virðist gjörsamlega tilgangslaust að mæta á slíka fundi.  Til hvers er verið að biðja hagsmunaaðila að leggja fram umsagnir, ef ekki er hugmyndin að skoða þær?  Hroki stjórnarliða í garð almennings kemur líklega best fram í því.  Mér er sagt, að umsagnir sendar nefndum séu nær aldrei ræddar í nefndunum.  Í besta falli tekur meirihlutaklíkan afstöðu, en að það eigi sér stað málefnaleg umræða á nefndarfundi er víst mjög sjaldgæft.  Formaður nefndarinnar nennti ekki einu sinni að hlusta á okkur sem vorum þarna, heldur var fjarverandi mest allan tímann.  Enda vorum með mér fulltrúar annarra "grátkóra" býst ég við, þ.e. Öryrkjabandalagið og Landsamband eldri borgara.  Þessir þrír hópar hafa jú ekkert að segja.  Ríkisvaldið ætlar t.d. að gefa sjómönnum og útgerðum fjögur ár til að laga sig að niðurfellingu sjómannaafsláttar, en tekjur lífeyrisþega er hægt að skerða um þúsundir, ef ekki tugi þúsunda á mánuði með þriggja daga fyrirvara.  Ég held að ríkisstjórnarflokkarnir ættu að fara að sýna fólkinu í landinu meiri virðingu og hlusta á vilja þess.  Við viljum ekki meiri álögur á heimilin.

Neysluútgjöld hækka

Í hvað fara hinir 140 milljarðarnir?

Þau halda áfram að rugla þingheim og almenning forystufólkið okkar.  Fyrst kemur Jóhanna og segir að ESB krefjist þess að við borgum lágmarkstrygginguna og svo kemur Steingrímur og segir, að fái Landsbankinn 300 milljarða inn, þá geti Tryggingasjóðurinn greitt 160 milljarða út.  Þetta er stóra villan í þessum blessaða Icesave samningi, sem gerir hann að "Iceslave-samningi".  Peningar sem innheimtast hjá skilanefnd Landsbankans fara ekki allir til að borga Icesave skuldbindingar Tryggingasjóðsins.  Þeim er skipt á milli þeirra sem ábyrgjast EUR 0 til 20.887 og hinna sem ábyrgjast upphæðir yfir EUR 20.887.

Ég verð að viðurkenna, að ég hef séð alls konar röksemdarfærslu um árin og hina furðulegustu talnafimi, en þetta er einfaldlega það vitlausasta af öllu.  Þetta gengur ekki upp, alveg sama hvaða tungumál er talað.

Verði þetta ákvæði um "ein evra til okkar og ein evra til þeirra" fellt út úr samningnum og tryggingasjóðir hinna landanna koma einfaldlega á eftir í kröfuröðinni, þá væri ég til í að samþykkja þennan samning.  Ég hef náttúrulega ekki atkvæðisrétt og kýs því ekki, en í mínum huga er þetta nokkurn veginn eina ástæðan fyrir því að ég er á móti samningnum.  Meira og minna allt annað er ásættanlegt.  Raunar held ég að þetta standist ekki samkvæmt gjaldþrotalögum.  Það var jú hver og einn innstæðueigandi, sem hefði átt að gera kröfu í bú Landsbankans eða tryggingasjóðirnir erlendu fyrirhönd innstæðueigenda.  Geri tryggingasjóðirnir erlendu kröfu fyrirhönd innstæðueigenda, þá er það samt bara ein krafa í hvoru landi.  Ekki ein upp að EUR 20.887 og önnur fyrir það sem er umfram.  Greiðast á jafnt inn á hverja kröfu frá fyrstu evru/pundi, þar til annað tveggja gerist að krafan er uppgreidd eða eignir uppurnar.  Hafi þá ekki tekist að greiða öllum, sem eiga jafngildi EUR 20.887, það lágmark, þá tekur íslenski tryggingasjóðurinn við og greiðir erlendu kröfuhöfunum það sem upp á vantar.  Hafi tekist að gera upp allar kröfur upp að EUR 20.887, þá er íslenski tryggingasjóðurinn laus allra mála.

160 milljarðar inn á skuld

ESB: Við verðum að standa við lágmarkstryggingu. En af hverju það sem umfram er?

Mig langar að vitna hér í ræðu Jóhönnu:

Stjórnarandstaðan hefur lagt til að ríkisstjórnin taki upp viðræður við Evrópusambandsins í þeim tilgangi að það hafi milligöngu um að leiða deilur þjóðanna til lykta. Öll þau skilaboð, sem við höfum fengið frá Evrópusambandinu eru um, að við verðum að standa við lágmarkstryggingu innistæðna

(Leturbreyting er mín.)

Einmitt.  Við eigum að standa við lágmarkstryggingu innistæðna, þ.e. EUR 20.887.  En hvers vegna erum við þá að borga Bretum og Hollendingum umfram þessa lágmarkstryggingu?  Icesave væri ekki eins mikið mál, ef við værum eingöngu að greiða EUR 20.887.  Það er upphæðin umfram það, sem er málið.  Það er þessi greiðsla sem rennur til Breta og Hollendinga, "ein evra til okkar og ein evra til þeirra"-fyrirkomulagið sem veldur hinni miklu greiðslubyrði sem leggjast mun á skattborgara landsins næstu árin/áratugi.

Ég átta mig alveg á því af hverju Bretar og Hollendingar krefjast meira.  Það er náttúrulega út af neyðarlögunum.  En væri ekki betra að fyrst séu greiddar þessar 20.887 EUR að hámarki inn á hvern reikning (þó ekki meira en innistæðan var) áður en byrjað er að greiða það sem er umfram.  Ég hef aldrei getað skilið rökin fyrir þessu fyrirkomulagi.  Ég get ómögulega skilið hvernig nokkur fær það út að evra númer 20.888 eigi að ganga fyrir evru númer 2 í útgreiðslu eða að íslenskir skattgreiðendur eigi að greiða fyrir evrur númer 17.000 til 20.887, þó svo að búið sé að greiða 34.000 evrur vegna tiltekinnar innistæðu.  En ég sat ekki við samningaborðið og fékk því ekki röksemdarfærsluna beint í æð.

Afar ólík sýn á Icesave

Um hæfi eða vanhæfi þingmanna til að rannsaka stjórnmálamenn

Þór Saari hefur lagt til að þingmenn skoði ekki þátt annarra þingmanna og stjórnmálamanna, núverandi og fyrrverandi, í bankahruninu.  Sem oft áður, þá talar Þór hér af skynsemi.  Það er nefnilega þannig, að þetta mál snýst ekki bara um hæfi eða vanhæfi þingmannanna.  Þetta snýst ekki síður um að þeir þurfi ekki að sitja um aldur og ævi undir ásökunum að hafa haft rangt við.  Þetta snýst um það sem skilgreint er sem aðskilnað ábyrgðarhlutverka.

Starf þingmanns er að taka á fjölmörgum þáttum í þjóðlífinu í gegn um störf sín á löggjafarþinginu.  Það er almennt ætlast til að þeir geti sinnt málefnum, sem tengjast kjördæmum þeirra.  Vissulega hefur reynslan sýnt, að oft skiptir kjördæmið meira máli en hlutlaust mat á fjárþörf.  Við kjósendur getum lifað við það.  Eiginlega búumst við því, að "okkar" þingmenn tryggi okkar kjördæmi "eðlilega" fyrirgreiðslu.

Skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis er allt önnur Ella.  Þar er spurningin hvort einhver núverandi eða fyrrverandi samherjar, sem viðkomandi hefur unnið mikið með eða litið upp til í fjölda mörg ár.  Er öruggt að þingmaður, segjum Sjálfstæðisflokks, sé tilbúinn að senda fyrrverandi formann sinn fyrir landsdóm vegna alvarlegra brota?  Hugsanlega er engin ástæða til að senda formanninn fyrrverandi fyrir landsdóm, en ákvörðun um að gera það ekki verður alltaf vefengd af "hinum" vegna tengsla viðkomandi.  Sama verður um ákvörðun, segjum Vinstri grænna, að mæla með því segjum að senda fyrrverandi formaður Sjálfstæðiflokksins fyrir landsdóm.  Sjálfstæðismenn munu alltaf líta á þá ákvörðun sem pólitískan leik en ekki hlutlaust mat.  Það er því hinn eðlilegasti hlutur að þessi ákvörðun verði tekin frá þingmönnum og fengin í hendur hæfra, óháðra einstaklinga utan þingsins.

Reglur um hæfi og vanhæfi eru ekki bara til að verja þá sem þurfa að lúta ákvörðunum.  Þær eiga ekki síður að verja þá sem taka ákvörðunina.  Einstakling á ekki að setja í þá stöðu að hægt sé að efast um heiðarleika viðkomandi og drengskap í störfum sínum.  Það er best gert með því að velja annan til starfsins.  Þetta snýst sem sagt ekki eingöngu um hæfi eða vanhæfi.  Þetta snýst ekki síður um að ekki sé hægt að saka viðkomandi um að hafa rangt við vegna pólitískra tengsla, burt séð frá hæfi eða vanhæfi.  Af þessari ástæðu eiga þingmenn að fagna tillögu Þórs Saaris, en ekki moka út af borðinu sem fásinnu.  Tillagan mun létta af núverandi þingmönnum þeim mikla krossi, að þurfa að sannfæra landsmenn um aldur og ævi, að ákvarðanir þeirra varðandi núverandi og fyrrverandi samflokksmenn sína eða andstæðinga í pólitík hafi verið teknar af fullkomnu hlutleysi og heiðarleika.

Látum í okkur heyrast

Eftir góðan fund stjórnarmanna úr Hagsmunasamtökum heimilanna með tveimur fulltrúum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, þeim Mark Flanagan og Franek Rozwadowsky, þá virðist mér sem raddir okkar heyrist betur á skrifstofum AGS í Reykjavík og Washington, en hjá ráðamönnum þjóðarinnar.  Við þurfum því að láta betur í okkur heyra.  Ráðamenn mega ekki komast upp með að hunsa vilja okkar.

Tveir bankar komu í dag fram með nýjar tillögur um lausn gengistryggðra lána.  Arion býður 30% afslátt og 6,0% óverðtryggða vexti með Frjálsi býður 26% afslátt og 6,95% óverðtryggða vexti.  Fyrir nokkru bauð Íslandsbanki 25% afslátt og 7,5% óverðtryggða vexti.  Þetta er allt á réttri leið en betur má ef duga skal.  Samkvæmt þessu er best að skulda Arion banka, en verst að skulda Landsbankanum, þar til annað kemur í ljós.  Ég býst við að SPRON bjóði sama og Frjálsi eða jafnvel að lán veitt af SPRON falli undir Arion.

Þessi tilboð bankanna koma núna í kjölfar dóms héraðsdóma Reykjavíkur í bílalánsmáli.  Sá dómur olli miklum vonbrigðum, en þó þessi orrusta hafi tapast, þá er stríðið ekki búið.  Baráttan fyrir leiðréttingu lána heimilanna (og fyrirtækja) verður því að halda áfram. Fundurinn á Austurvelli er mikilvægur líður í þeirri baráttu.  Vil ég því hvetja alla sem vettlingnum geta valdið að mæta á Austurvöll kl. 15.00 á morgun laugardaginn 5. desember.  Sýnum stjórnvöldum að við erum menn en ekki mýs.  Stöndum föst á okkar kröfu um réttlæti, sanngirni og jafnræði.  Sendum stjórnvöldum þau skilaboð að vilji okkar verði ekki hunsaður.  Síðasta bylting byrjað á Austurvelli.  Hver segir að hún hafi verið sú síðasta.

Efna til kröfufundar á Austurvelli

Erlendar skuldir og staða krónunnar

Það er áhugavert að fylgjast með þessari umræðu um erlendar skuldir ríkisins og þjóðarbúsins.  Í sumarbyrjun höfðu menn litlar sem engar áhyggjur af þessu og þurfti tvo gesti á fund fjárlaganefndar í Icesave umræðunni til að vekja menn til umhugsunar.  Þar á ég við sjálfan mig og Harald Líndal Haraldsson, hagfræðing.  En það er óhætt að segja, að við Haraldur lyftum lokinu af kistli Pandóru, því síðustu mánuði hafa menn verið ákaflega meðvitaðir um þessa stöðu.

Við skoðun á skuldastöðu ríkissjóðs annars vegar og þjóðarbúsins hins vegar, þá verður að horfa til nokkurra þátta.  Samanburðurinn við verga landsframleiðslu er ákaflega ruglandi.  Um þessar mundir er verg landsframleiðsla mæld í evrum ákaflega lág og erlendar skuldir mældar í krónum ákaflega há.  Þannig að sé samanburðurinn gerður í evrum, þá fáum við mjög neikvæða stöðu og sama gerist ef staðan er skoðuð í krónum, þ.e. miðað við gengið í dag.  Það er nefnilega eitt stærsta vandamálið í þessum samanburði.  Ef krónan styrkist, þá mun draga saman með vergu landsframleiðslunni og skuldunum, en það mun samt ekki breyta neitt getu okkar til að greiða skuldirnar.  Þetta hlutfall skiptir nefnilega ekki megin máli.  Það sem skiptir megin máli eru erlendar tekjur þjóðarinnar og viðskiptajöfnuður.  Til þess að geta greitt vextina af skuldunum og síðan skuldirnar sjálfar þarf að vera verulegt innstreymi gjaldeyris umfram útstreymi.  Í því felst vandamálið, ekki hvort skuldirnar séu 200%, 400% eða 600% af vergri landsframleiðslu.

Seðlabankinn setti í sumar fram draumórakennda spá um viðskiptaafgang næstu ára.  Þennan viðskiptaafgang er, að mati Seðlabankans, hægt að nota til að greiða upp skuldirnar.  En málið er, að þessi afgangur er ekki nægur.  Með 3.000 milljarða, að ég tali ekki um 6 - 8 þús milljarða tikkandi á vöxtum, þá duga 150 milljarðar ekki einu sinni til að greiða vextina.  Í því felst vandi þjóðarinnar, ekki hvort skuldir séu þetta eða hitt hlutfall af vergri landsframleiðslu.

Við skulum líka vara okkur á, að styrking krónunnar mun ekki breyta þessu endilega.  Styrkist krónan, þá mun jú vissulega draga saman, eins og áður segir, en afgangurinn af viðskiptum við útlönd mun lækka í krónum talið í sama hlutfalli og vaxtagreiðslurnar.  Lausnin er því ekki styrking krónunnar og lausnin er heldur ekki veiking krónunnar.  Lausnin liggur í því að vera með gjaldmiðil sem er viðurkenndur á alþjóðavísu, en gjaldmiðilsskiptin (ég reikna ekki með að krónan verði nokkurn tímann tekinn í sátt utan landsteina) verða að eiga sér stað með mun sterkari krónu.  Það er algert lykilatriði, vegna þess að við verðum að fá sem mest fyrir krónuforðann okkar.  En þar liggur annar vandi.

Staðreyndin er sú, að allt of margar krónur eru í umferð.  Ástæðan er einföld.  Þær verða sjálfkrafa til í kerfinu með verðbótum og hækkun gengistryggðra lána.  Þessi tvö lánaform eru því það sem er að drepa hagkerfið.  Styrkist gengið um 30%, þá mun peningamagn í hagkerfinu minnka um 15 - 20%!  Verði 10% verðhjöðnun, þá minnkar peningamagnið um 5-7%.  Ástæðan er sú að þetta kerfi reynir alltaf að halda sama fjölda af "raunkrónum" í umferð.  Þetta er náttúrulega fáránleg staða.  Fáránleikinn er ennþá meiri, þegar við skoðum víxlverkun þessara þátta.  Undanfarin 2 ár hefur krónan veikst um nálægt 100%.  Sú veiking bjó til fleiri þúsund milljarða króna í hagkerfinu í formi hækkunar krafna fjármálafyrirtækja á heimili og fyrirtæki.  Þessar krónur koma á ójafnvægi milli framboð og eftirspurnar á krónum, sem valda frekari lækkun á gengi og fleiri krónur verða til.  Sama gerist með verðbæturnar.  Þær urðu til vegna verðbólgu og valda svo frekari verðbólgu þar sem peningamagn jókst (raunmagnið hélst óbreytt).  Krónan mun ekki styrkjast og verðbólga fara niður fyrir 3% fyrr en Seðlabankinn hefur náð að minnka verulega peningamagnið sem er í umferð.  Og jafnvægi kemst ekki á hagkerfið fyrr en við losum okkur við verðtryggingu lána eða setjum þak á verðbætur, þannig að raunmagnið aukist ekki nema í takmörkuðu mæli í takt við verðbólgu.

Skuldir ríkissjóðs örlítið lægri

Fundur með AGS

Fjórir stjórnarmenn Hagsmunasamtaka heimilanna áttu í morgun mjög góðan fund með tveimur fulltrúum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, þ.e. þeim Mark Flanagan og Franek Rozwadowsky.  Óskuðum við hjá HH eftir fundinum og verð ég að viðurkenna, að viðbrögð AGS voru mun snarpari en ég átti von á.  Beiðni um fundinn var send undir miðnætti á þriðjudag, svar komið innan við 8 tímum síðar, staðfestur fundartími ákveðinn síðdegis í gær og fundurinn haldinn kl. 9 í morgun.

Þegar við þökkuðum þeim félögum fyrir skjót viðbrögð, þá sögðu þeir ástæðuna vera einfalda.  Skuldamál heimilanna væru á efnisskrá þeirra í þessari heimsókn og því mikilvægt að fá fram okkar sjónarmið.

Fyrir mína parta var ég mjög ánægður með fundinn og var hann ákaflega uppörvandi fyrir baráttu samtakanna.  Vissulega vildu þeir félagar ekki samþykkja allt sem við sögðum, en í stórum dráttum var ágreiningurinn ekki mikill.  Við lögðum fyrir þá okkar hugmyndir.  Var þeim hrósað fyrir einfaldleika, en kostnaðarmat talið of hátt.  Við höfum svo sem aldrei reiknað með að fá okkar ýtrustu tillögur samþykktar, en meðan engar umræður eiga sér það, þá höldum við þeim á lofti.

Það varð samkomulag milli okkar, að greina ekki frá tilteknum málum sem komu upp, þar sem AGS hefur ekki áhuga á að lenda í einhverri pólitískri orrahríð.  Er það afstaða okkar, sem fórum á fundinn, að virða þessa beiðni þeirra, þar sem við teljum það þess virði að sjá árangurinn.  Það er aftur eindreginn vilji þeirra, að fyrir lok þeirrar skoðunar sem nú fer fram, verði komnar fram frekari hugmyndir og útfærslur að því sem kallað hefur verið "appropriate debt relief".  Vonumst við hjá HH til með að fá aðkomu að viðræðum um slíka útfærslu.

Bílalánamál tapast

Í dag gekk dómur í máli SP Fjármögnunar gegn lánataka, þar sem tekist var á um lögmæti gengistryggðra lána.  Dómurinn féll SP Fjármögnun í vil.  Mér er sagt að dómnum verði áfrýjað.

Dóminn er að finna á vef Héraðsdóms Reykjavíkur undir máli nr. E-4501/2009.  Ákaflega fróðlegt er að skoða ályktanir dómara, þar sem í þeim eru hreinar rangfærslur, svo ekki sé meira sagt, miðað við það sem Eyvindur G. Gunnarsson sagði í erindi sínu á fundi Orators í síðasta mánuði.

Skoðum nokkur atriði úr dómsorðum:

Kjartan sagði að SP-fjármögnun hf. fjármagnaði útlán sín með lántökum hjá Landsbankanum.  Þegar SP-fjármögnun hf. lánaði út dollara þá tæki félagið lán í dollurum.  Ef félagið lánaði japönsk jen þá tæki það lán í japönskum jenum.  Kjartan sagði að erlendar lántökur væru 80 til 90% í starfsemi félagsins, eða hefðu verið það fyrir hrun.  Nú stæði ekki erlend mynt til boða.  Allir nýir samningar í dag væru í íslenskum krónum.

Hér stangast orð Kjartans G. Gunnarssonar á við upplýsingar sem hann hefur veitt í öðru máli.  Þar hefur komið fram að lántökum er veitt lán úr einhvers konar sjóði sem stofnaður er.  Sjóðurinn samanstendur af mynteiningum og tekur breytingum eftir breytingum á myntinni.  Að halda því svo fram í héraðsdómi, að framlánað sé lán frá Landsbankanum kallar á nánari skýringar út af öðrum málum.  Annað í þessu er að það kemur lántaka ekkert við hvernig SP Fjármögnun fjármagnar sig ekkert frekar en það kemur honum við hvaða laun einhverjir starfsmenn fá.

Næst er kostulegur kafli um skyldur SP fjármögnunar gagnvart gjaldeyrisjöfnuði:

Kjartan sagði að félagið væri bundið almennum reglum um að hafa jafnvægi í erlendri mynt í eignum og skuldum.  Farið væri eftir ákveðnum reglum í því sambandi.  Eignir og skuldir verði að standast á.  Óheimilt sé að taka gengisáhættu.  Ef lánað er út í dollurum þá verði félagið að skulda í dollurum.  Ef lánað er út í íslenskum krónum þá verði að taka lán í íslenskum krónum.  Ekki megi taka lán í erlendri mynt og lána út í íslenskum krónum til að ná gengishagnaði.

Þessi kafli kemur málinu nákvæmlega ekkert við.  Ekkert frekar en kaflinn þar á eftir um hverjir sátu eða sitja í stjórn félagsins.  Málið snýst ekki um rekstur SP Fjármögnunar heldur lögmæti gjörningsins að lána út með gengistryggingu.

En þá að ályktunum dómara:

Óskar Sindri byggir í fyrsta lagi á því að óheimilt hafi verið af SP-fjármögnun hf. að binda afborganir lánsins við gengi japansks jens og svissneska franka gagnvart íslenskri krónu samkvæmt ákvæðum 13. og 14. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu.  Í öðru lagi á því að forsendur samningsins hafi brostið og megi SP- fjármögnun hf. því ekki byggja á honum eins og nú stendur á.  Í þriðja lagi byggir Óskar Sindri á því að ákvæði 36. gr. laga um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga eigi hér við, enda sé, eins og nú standi á, ósanngjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju að SP-fjármögnun hf. beri hann fyrir sig.

            Ætla verður að heimilt hafi verið að binda afborganir lánsins í íslenskum krónum við gengi krónunnar gagnvart japönsku jeni og svissneskum frönkum eins og gert var.  Ákvæði 13. og 14. gr. laga nr. 38/2001 banna heldur ekki fortakslaust að miða lán við gengi erlendra gjaldmiðla.  Í 13. gr. segir m.a. að ákvæði um verðtryggingu gildi um skuldbindingar er varða lánsfé í íslenskum krónum þar sem skuldari lofar að greiða peninga þar sem umsamið eða áskilið er að greiðslurnar skuli verðtryggðar, en með verðtryggingu sé átt við breytingu í hlutfalli við innlenda verðvísitölu.  Þá segir að með verðtryggingu fari samkvæmt 14. gr. nema lög kveði á um annað.  Í 14. gr. segir m.a. að heimilt sé að verðtryggja lánsfé samkvæmt 13. gr. sé grunvöllur verðtryggingarinnar vísitala neysluverðs sem Hagstofa Íslands reiknar samkvæmt lögum sem um vísitöluna gilda og birtir mánaðarlega í Lögbirtingablaði.

            Viðskipti sem mál þetta snýst um eru í erlendri mynt.  SP-fjármögnun hf. tók erlent lán sem félagið lánaði síðan Óskari Sindra.  Á félaginu hvílir skylda samkvæmt reglum Seðlabanka Íslands að eiga á móti skuldbindingum sínum í erlendum lánum nokkurn veginn sömu fjárhæð í kröfum.  Skuldbinding Óskars Sindra er í jenum og svissneskum frönkum samkvæmt samningi aðila.  Engu breytir þó að erlenda myntin sé umreiknuð í íslenskar krónur við afborgun í hverjum mánuði og greitt hafi verið með íslenskum krónum, enda er til þess að líta að krónan er lögeyrir þessa lands.  SP-fjármögnun hf. seldi erlenda mynt og fékk íslenskar krónur, sem notaðar voru til að greiða fyrri eiganda bifreiðarinnar.  Óskari Sindra var í sjálfsvald sett hvort hann greiddi SP-fjármögnun hf. með íslenskum krónum eða með jenum og svissneskum frönkum.  Erlent fé var lánað.  Lög standa ekki í vegi fyrir að hægt sé að krefjast skila á sambærilegu verðmæti og lánað var.

 (Feitletrun mín.)

Það er einmitt þessi feitletraði texti sem er rangur í dómsorðinu.  Í lögum nr. 38/2001 segir í 2. gr.:

Ákvæði II. og IV. kafla laga þessara gilda því aðeins að ekki leiði annað af samningum, venju eða lögum. Einnig verður vikið frá öðrum ákvæðum laganna að því marki sem þar er kveðið á um. Þó er ávallt heimilt að víkja frá ákvæðum laganna til hagsbóta fyrir skuldara.

Þarna segir að ekki megi víkja frá innihaldi 13. og 14. gr. nema  "að því marki sem þar er kveðið á um".  Athugasemd með 13. og 14. gr. í frumvarpinu segir berum orðum:  "Í 1. mgr. [13. gr.] er lagt til að heimildir til að binda skuldbindingar í íslenskum krónum við gengi erlendra gjaldmiðla verði felldar niður." Og síðar segir: "Samkvæmt 13. gr. og 1. mgr. 14. gr. frumvarpsins verður ekki heimilt að binda skuldbindingar í íslenskum krónum við dagsgengi erlendra gjaldmiðla. Er talið rétt að taka af allan vafa þar að lútandi." Hvað er hægt að hafa hlutina skýrari?

Samkvæmt grein Gunnlaugs Kristinssonar, löggilts endurskoðanda, sem birtist á eyjan.is síðast liðinn föstudag, þá vísar hann til nokkurra lagatexta þar sem bent er á, að viðskipti á Íslandi milli íslenskra lögaðila geti lögum samkvæmt bara átt sér stað í íslenskum krónum, enda sé krónan (samkvæmt athugasemd með frumvarpi að lögum nr. 22/1968 um gjaldmiðil Íslands) "eini lögmæti gjaldmiðillinn á Íslandi".  Gunnlaugur vitnar næst í athugasemd við frumvarp að lögum nr. 87/1992 um gjaldeyrismál, en þar segir:  „Rétt er að vekja athygli á því að það fer eftir búsetu útgefanda hvort verðbréf eru flokkuð sem innlend eða erlend en ekki myntinni sem verðbréfið er gefið út í…….Svipað gildir um erlend lán. Í samræmi við notkun hugtaka í þessu frumvarpi er um að ræða erlent lán þegar innlendur aðili fær lán hjá erlendum aðila. Mynt lánsins ræður hér engu um. Í þeim tilvikum, þegar innlendur aðili tekur lán hjá erlendum aðila og endurlánar lánsféð öðrum innlendum aðila, telst fyrra lánið erlent lán en hið síðara innlent“ (feitletrun Gunnlaugs)  Samkvæmt þessum orðum, þá eru engin "erlend lán" veitt hér á landi.  "Erlend lán" eru eingöngu tekin erlendis og öll lán tekin hér á landi eru "innlend lán" og "innlend lán" eru þá samkvæmt lögum í íslenskum krónum.

Mér virðist sem Páll Þorsteinsson, dómari í málinu, hafi leitað leiða til að sneiða framhjá hinum raunverulega ágreiningi í málinu.  Hann leiðir hjá sér augljósar staðreyndir, samanber grein Gunnlaugs Kristinssonar, um að "skuldbinding milli tveggja innlendra aðila er alltaf í íslenskum krónum"!  Hvernig SP Fjármögnun fjármagnar sig, er lántaka algjörlega óviðkomandi.  Að lántaki hafi óskað eftir láni í gengiskörfu, er málinu líka óviðkomandi.  Málið snýst um hvort SP Fjármögnun hafi haft heimild í lögum til að veita þessi lán.  Um það snýst málið og ekkert annað.  Mér virðist af málflutningi mér vitrari manna, að lög nr. 22/1968, nr. 87/1992 og nr. 38/2001 taki af öll tvímæli.  Ég skil ekki hvernig Páll Þorsteinsson getur tekið afstöðu til málsins án þess að skoða ákvæði tveggja fyrrnefndu laganna, þar sem þau eru grunnurinn að því að "erlend lán" verði ekki veitt á Íslandi og þá virka varnir 13. og 14. gr. laga nr. 38/2001 um að eingöngu megi tengja íslensk lán við vísitölu neysluverðs eða innlenda eða erlenda hlutabréfavísitölur.

Niðurlag dómsorðs er ótrúlegt:

Ekki veldur sá er varar er almennt talið.

SP Fjármögnun varaði stefnda ekki við því að nokkur lög í landinu bönnuðu þann lánsamning sem hér um ræðir.  Fyrirtækið var að bjóða ólöglegan varning.  Fyrst þegar þessi varningur var boðinn, þá var það almennt gert í bakherbergjum og farið leynt með.  Það var eins og verið væri að selja smygl eða ólögleg vímuefni. Ég get ekki annað sagt, en að mér finnst þessi orð dómarans sorgleg.  Mér finnst líka sorglegt að sjá hann gjörsamlega líta framhjá fjölda lagaákvæða sem hrekja rökstuðning hans fyrir dómnum, en sorglegast finnst mér tvær ályktanir hans þ.e. "[á]kvæði 13. og 14. gr. laga nr. 38/2001 banna heldur ekki fortakslaust að miða lán við gengi erlendra gjaldmiðla"  og"[v]iðskipti sem mál þetta snýst um eru í erlendri mynt".  Hvernig hann kemst að þessu tvennu er mér gjörsamlega óskiljanlegt og þætti mér vænt um að fá nánari skýringu búi einhver yfir henni.

Gert að greiða myntkörfulán

80 ára leyndarákvæðið hefur, sem betur fer, nánast engin áhrif

Lagt hefur verið fram frumvarp á Alþingi um meðferð skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis vegna bankahrunsins.  Í frumvarpinu er lagt til að um leynd upplýsinga fari eftir 3. mgr. 8. gr. laga nr. 50/1996 Upplýsingalaga (sjá skýringu með 2. gr. frumvarpsins), en þar segir:

Veita skal aðgang að öðrum gögnum sem 4.–6. gr. taka til þegar liðin eru þrjátíu ár frá því að gögn urðu til, að frátöldum upplýsingum er varða einkamálefni einstaklinga, en aðgang að þeim skal fyrst veita að áttatíu árum liðnum frá því að þau urðu til. …²⁾

 

Hér er því verið að því virðist að leggja til 80 ára leynd á tilteknar upplýsingar sem rannsóknarnefndin hefur safnað í "þá gagnagrunna sem orðið hafa til í störfum hennar", eins og segir í 2.mgr. 2. gr. frumvarpsins.  Þarna er því ekki verið að tala um skýrslu nefndarinnar, enda telst hún seint vera gagnagrunnur.  En hvaða upplýsingar falla þá undir 80 ára leyndina? 

Skoðum Upplýsingalögin betur.  Í 4. gr. er eingöngu fjallað um upplýsingar frá stjórnvöldum og hún á því ekki við.  Og í 6. gr. fjallað um takmarkanir á upplýsingarétti vegna almannahagsmuna, sem 80 ára reglan nær heldur ekki til.  Það er því eingöngu 5. gr. Takmarkanir á upplýsingarétti vegna einkahagsmuna sem virðist eiga við.  Greinin hljóðar sem hér segir:

Óheimilt er að veita almenningi aðgang að gögnum um einka- eða fjárhagsmálefni einstaklinga sem sanngjarnt er og eðlilegt að leynt fari, nema sá samþykki sem í hlut á. Sömu takmarkanir gilda um aðgang að gögnum er varða mikilvæga fjárhags- eða viðskiptahagsmuni fyrirtækja og annarra lögaðila.

Fyrri setning málgreinarinnar fjallar um "einkamálefni einstaklinga" og því þarf að skoða hana betur.  Þar segir:  "Óheimilt er að veita almenningi aðgang að gögnum um einka- eða fjárhagsmálefni einstaklinga sem sanngjarnt er og eðlilegt að leynt fari..".  Það er þetta "sem sanngjarnt er og eðlilegt að leynt fari" sem skiptir hér mestu máli.  Ég get skilið (og tel mig hafa stoð í athugasemdum með frumvarpi að upplýsingalögum) að upplýsingar sem falla undir friðhelgi einkalífsins skuli fara leynt, en þær upplýsingar sem lúta að störfum einstaklinga fyrir stjórnvöld, opinbera aðila eða fjármálafyrirtæki, þá falli þær ekki undir 5. eða 8. gr. upplýsingalaga.  T.d. ef í ljós kemur að æðstu starfsmenn bankanna hafi verið í einhvers konar bræðralagi sem gekk út á að ná sem mestum peningi út úr vinnuveitanda sínum, þá verði ekki hægt að skýla sér bak við um gögn "um einka- og fjárhagsmálefni einstaklinga" sé að ræða.  Sama á við um afkastatengdar launagreiðslur, sem ýttu undir áhættusækni.  Föst laun gætu aftur fallið undir þennan lið hjá starfsmönnum einkarekinna fjármálafyrirtækja, meðan heildarlaun seðlabankastjóra falla undir leyndina.

Mér sýnist sem frumvarp Rannsóknarnefndar Alþingis gangi hóflega fram í að takmarka aðgang almennings að þeim gögnum, sem sanngjarnt og eðlilegt sé að hann hafi aðgang að.  Til þess að haft sé það sem sannara reynist, þá eru engin leyndarákvæði í frumvarpinu, sem ekki er þegar í íslenskum lögum, og það er ekkert ákvæði sem heftir á einn eða neinn hátt aðgang almennings, að þeim upplýsingum sem munu birtast í skýrslu nefndarinnar.  2. gr. frumvarpsins nær eingöngu til þeirra "gagnagrunna sem orðið hafa til í störfum" nefndarinnar, þ.e. persónugreinanlegra einka- og fjárhagsupplýsinga sem "sanngjarnt er og eðlilegt að leynt fari".  Það ætti því ekkert að vera útstrikað í skýrslunni, þegar hún birtist almenningi.

Heimsókn sendinefndar AGS: Lækkun skulda og greiðslubyrði lántaka

Mig langar til að vekja athygli á frétt sem birtist í hádegisfréttum RÚV án þess að aðrir fjölmiðlar hafi tekið hana upp.  Fréttin er um heimsókn sendinefndar AGS, en hún kemur til landsins í dag.  Annars er fréttin sem hér segir:

Sendinefnd AGS til landsins

Sendinefnd frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum kemur til Íslands í dag til viðræðna við stjórnvöld um aðra endurskoðun á lánveitingu sjóðsins til landsins. Áhersla verður á hvernig gera megi bankana arðvænlega á ný og hvernig lækka megi skuldir og greiðslubyrði lánþega.

Fulltrúar frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, undir forystu Marks Flanagans, yfirmanns sendinefndar sjóðsins á Íslandi, koma til landsins í dag til að ræða við fjölmarga fulltrúa stjórnvalda, opinberra stofnana og fjármálafyrirtækja. Fundað verður um aðra endurskoðun á lánveitingu sjóðsins til Íslands næsta hálfa mánuðinn. Í yfirlýsingu sjóðsins segir að helst verði rætt um hvernig endurreisn íslenska bankakerfisins hafi miðað og almennt um fjárhagslegan stöðugleika. Spurningum fjölmiðla verður síðan svarað í lok heimsóknarinnar.

Þegar efnahagsáætlun Íslendinga var samþykkt á fundi stjórnar Alþjóðagjaldeyrissjóðsins í lok október sagði Mark Flanagan í viðtali að í næstu endurskoðun lánveitingarinnar yrði rætt um það verk sem enn væri óunnið í endurskipulagningu á rekstri bankanna þannig að þeir gætu skilað hagnaði á ný. Einnig yrði áhersla lögð á að nú þegar tekist hefði að lækka lánsfjárhæðir niður í hæfilegt hlutfall í bókhaldi bankanna yrði það að skila sér til lánþega með lækkun skulda og greiðslubyrði. Það yrði allt til umfjöllunar í endurskoðuninni.

Það sem mig langar sérstaklega til að vekja athygli á eru feitletruðu setningahlutarnir að ofan.  Þetta er í mínum huga svo sem ekkert nýtt, þar sem Mark Flanagan sagði þetta í viðtali 27. október og bloggaði ég um það tvisvar, þ.e. Hvað þýðir "debt relief to viable borrowers"? og Fyrirspurn mín til fulltrúa AGS um "debt relief to viable borrowers".  En nú á sem sagt að fara í verkið.

Eins og kom fram í skýrslu AGS í byrjun nóvember, þá er gert ráð fyrir því, að lánastofnanir þurfi að fara í varúðarfærslu upp á um 600 milljarða vegna hugsanlegra tapaðra útlána og framtíðartekna af þeim útlánum.  Hagsmunasamtök heimilanna hafa sett fram kröfur um að gengistryggðum lánum verði breytt í verðtryggð lán frá lántökudegi og síðan verði verðbætur allra verðtryggðra lána (og þar með einnig lána sem áður voru gengistryggð) takmarkaðar við 4% á ári frá 1. janúar 2008.  Samtökin telja þetta vera sanngjarna og réttláta lausn á skulda- og greiðsluvanda heimilanna, auk þess reynist kostnaðurinn við hana mjög viðráðanlegur miðað við þá 600 milljarða sem áður voru nefndir.  Samkvæmt mati samtakanna er kostnaðurinn núna áætlaður um 260 milljarðar, en hækkar vissulega með hverjum deginum.

Það hefur lengi verið skoðun Hagsmunasamtaka heimilanna, að besta leiðin til að lækka greiðslubyrði heimilanna er að lækka höfuðstól lánanna.  Á þessari síðu hefur margoft verið færð rök fyrir því.  Á undanförnum vikum hef ég haft tækifæri til að ræða þessi mál við ýmsa málsmetandi einstaklinga, m.a. menn sem þekkja vel til innan bankakerfisins.  Það er nokkuð samdóma álit allra þessara aðila, að tillögu Hagsmunasamtaka heimilanna er besta, sanngjarnasta og réttlátasta leiðin til að greiða úr þeim vanda sem lánveitendur og lántakar eru að kljást við vegna skulda heimilanna.  Ég hef jafnan hvatt þessa aðila til að skjótast fram á ritvöllinn og koma þessari skoðun sinni opinberlega á framfæri, en því miður ekki haft erindi sem erfiði með það.

Það er staðreynd, að sífellt fleiri eru að lenda í alvarlegum vanda.  Úrræði ríkisstjórnarinnar og fjármálafyrirtækja eru ekki að leysa vanda þessa hóps.  Ef eitthvað er, eru úrræði að auka vandann og koma fólki á vonarvöl.  Staðreyndir málsins eru að ákveðinn hluti fjármálafyrirtækja landsins og eigendur a.m.k. sumra þeirra hafa unnið markvisst á undanförnum árum gegn almennum lántökum.  Það er því út í hött, að lántakar eigi að líða fyrir afglöp þessara aðila, eins og stjórnvöld hafa ákveðið að eigi að gera.

Það var brotist inn til okkar og við viljum að þýfinu sé skilað.