Hugmynd að breyttu fiskveiðistjórnunarkerfi

Ég hef hingað til haldið mig frá umræðunni um kvótakerfið, þar sem ég hef ekki talið mig hafa næga þekkingu á málefninu og eins er einhvers konar trúarbragðaofstæki í umræðunni.  Eftir að hafa lesið talsvert um þessi mál á síðustu 2 - 3 árum og þá sérstaklega í tengslum við umræðuna um fiskveiðistjórnunar- og auðlindagjaldsfrumvörp tveggja sjávarútvegsráðherra, þá langar mig að henda fram hugmynd sem ég hef verið að þróa með mér í nokkurn tíma.  (Þeir sem vilja taka þátt í umræðunni eru beðnir um að stilla sig í orðvali og sýna háttvísi.  Ég gæti átt það til að eyða út athugasemdum þar sem menn fara yfir strikið.)

Viðfengsefnið

Í nokkurn tíma hafa stjórnvöld reynt að finna leið til að koma á sátt um fiskveiðistjórnun.  Núverandi kerfi þykir ekki öllum vera gott og t.d. er það talið hamla gegn nýliðun í greininni, kvóti fer frá byggðalögum sem eiga allt sitt undir fiskveiðum, menn selja sig út úr greininni með miklum hagnaði þar sem nýtingarrétturinn er svo mikils virði.  Á móti kemur að þeir sem eru inni í greininni hafa lagt í mikinn kostnað við uppbyggingu og endurnýjum tækja og búnaðar, keypt kvóta dýrum dómi, byggt upp viðskiptasambönd og síðast en ekki síst oft skuldsett sig upp í rjáfur.

Viðfangsefnið er því að finna leið sem tekur á sem flestum af þessum atriðum beint og öðrum óbeint.  Mig langar að snerta hluta af þessu, en á málinu eru óendanlegir angar sem ekki er hægt að ætlast til þess að nokkur einn maður geti haldið utan um. 

Hugmynd að lausn

Ég sé ekki að hægt sé að gefa einhvern langan umþóttunartíma við að koma nýju kerfi á.   Best sé að gera það nánast með einu pennastriki, þ.e. allar aflaheimildir verði innkallaðar frá og með einhverjum tímapunkti, segjum 1.9.2015.  Vissulega mætti gera þetta í áföngum og er sú útfærsla rædd stuttlega síðar í færslunni.

Allar aflaheimildir verði boðnar upp á markaði fyrir utan byggðapott, strandveiðikvóta og hugsanlega sportveiði sem hluta af ferðamennsku.  Gjald vegna byggðapotts, strandveiðikvóta og sportveiðikvóta réðist þó á markaði, en öðrum en hinar aflaheimildirnar færu inn á.  Ríkisstjórnir geta á hverju á ári ákveðið lágmarksverð og þannig haft einhverja stjórn á tekjum sínum. 

Aflaheimildir á markaði væru boðnar upp til nýtingar í mismunandi langan tíma.  Styst til 1 árs og lengst til 15 ára (gætu verið önnur tímamörk).  Þegar kerfið væri komið í fulla virkni yrði skiptingin eitthvað á þessa leið (að frádregnum byggða-, strandveiði- og sportveiðikvóta): 

• 10% kvóta væri veittur til 1 árs,
• 10% til 2 ára,
• 20% til 5 ára,
• 30% til 10 ára og
• 30% til 15 ára. 

Aðrar skiptingar koma til greina og bið ég fólk um að hengja sig ekki í skiptinguna heldur horfa á hugmyndina.

Þessu fyrirkomulagi yrði þó ekki komið á í einum rykk heldur tæki það 5 ár.  Það er gert svo útgerðir geti átt heimildir sem renna út eftir 1, 2, 3,.., 14 og 15 ár, þ.e. engin útgerð þyrfti að vera í þeirri stöðu að allar veiðiheimildir renni út í lok yfirstandandi fiskveiðiárs, nema náttúrulega að hún hafi hreinlega sjálf komið hlutunum þannig fyrir.  Að kerfið nær ekki fullri virkni fyrr en á 5 árum þýðir að fyrstu árin fer stærri hluti aflaheimilda í eins og tveggja ára flokkinn. (Vissulega má færa rök fyrir því að það taki 15 ár að ná fullri virkni, en ég held að hægt sé að ná fullri virkni fyrr.)

Áfram gilda takmarkanir á hlutdeild eins aðila og skyldra aðila á aflaheimildum úr hverjum veiðistofni fyrir sig og þeim öllum, þannig að stórir aðilar geta ekki keypt upp allar veiðiheimildir.

Greitt er mánaðarlega í samræmi við veiddan afla.  Hvort það er fyrir síðast liðinn mánuð eða greitt í apríl fyrir janúar er bara útfærsluatriði.

Þar sem veiðiheimild er hlutfall af leyfilegum afla, þá breytist aflamagn hverrar útgerðar með kvóta hvers árs.  5% eru 5% hvort sem kvótinn er 200.000 tonn eða 500.000 tonn.  Ljóst er þó að ríkissjóður fær meira í sinn hlut af 500.000 tonna afla en 200.000 tonna afla hver sem tegundin er. 

Nýtingarskylda eða heimildum skilað

Handhafi veiðiheimilda skal, nema fyrirliggi sérstakar aðstæður, nýta heimildir sínar sjálfur.  Séu þær aðstæður ekki fyrir hendi, þá einfaldlega skilar viðkomandi sínum heimildum og þær leggjast við þær heimildir sem eru veittar fyrir viðkomandi fiskveiðiár.  Sama gerist þegar útgerðarfyrirtæki hættir rekstri, verður gjaldþrota eða menn hætta að sækja í tiltekna fisktegund, þá einfaldlega fer kvóti viðkomandi á markað, ónýttur til nýtingar á yfirstandandi fiskveiðiári, en síðan allur á því næsta samkvæmt reglu að ofan.

Nýliðun auðveld

Samkvæmt þessu fyrirkomulagi, þá er nýliðun í greininni auðveld.  Á hverju ári er opið fyrir nýja aðila inn í greinina og einnig ef ónýttum heimildum ársins er skilað.  Árlega fara allar aflaheimildir sem úthlutað er til eins árs á markað, helmingur af þeim sem úthlutað er til tveggja ára, fimmtungur af þeim sem úthlutað er til 5 ára, tíundi hluti þeirra sem úthlutað er til 10 ára og fimmtándi hluti þess sem úthlutað er til 15 ára.  Alls gerir þetta um 24% allra aflaheimilda á markaði miðað við skiptinguna að ofan.  Önnur skipting gæti bæði hækkað og hækkað þetta hlutfall.

Með þessu fyrirkomulagi fer enginn með aflaheimildir út úr byggðarlaginu og það kostar nýja útgerðaraðila það sama og aðra að afla veiðiheimilda.

Hvað á að gera við skuldir?

Öll útgerðarfyrirtæki eru meira og minna skuldsett.  Deila má um hvort það kerfi sem hér er stungið upp á muni gera fyrirtækjunum auðveldara eða erfiðara að standa í skilum af lánum sínum.  Mesti vandinn er tengdur lánum sem tekin voru til kaupa á aflaheimildum.  Þær heimildir verða nú kallaðar inn og boðnar út á markaði.  Aðrar lántökur tengjast ekki beint öflun heimildanna (þó hugsanlega megi í einhverjum tilfellum segja að um óbein tengsl sé að ræða) og þær fjárfestingar eða breytingar sem peningarnir voru notaðir til munu að öllum líkindum nýtast áfram í nýju kerfi.

Ég tel rétt að komið sé á einhvern hátt til móts við þá sem skuldsettu sig vegna kaupa á veiðiheimildum.  Þá er ég að horfa til fortíðar, ekki framtíðar.  Hreyfingin hefur lagt til sjóð sem hluti veiðigjalds rynni í og úr sjóðnum væri úthlutað til þeirra sem þess þurfa.  Ég held að betra væri að miða við afslátt af veiðigjaldinu, þannig að fyrstu 5 árin, þ.e. frá 1.9.2015 til 1.9.2020 fengju þeir sem væru með slík lán tiltekinn afslátt af veiðigjaldinu til að standa undir afborgunum og vöxtum af lánum vegna öflunar veiðiheimilda, sem viðkomandi hafa núna misst.  Viðkomandi útgerð greiddi þó að lágmarki það lágmarksverð sem stjórnvöld ákvarða að gilda skuli fyrir yfirstandandi fiskveiðiár.

Önnur leið er að útgerðir sem eru í þessum sporum skili heimildum sínum í skrefum, 20% á ári, frá 1.9.2015 til 1.9.2019.  Þannig greiddu þær ekki veiðigjald, samkvæmt þessari hugmynd, nema af þeim heimildum sem þær hefðu aflað sér nýjar eftir 1.9.2015.  Eldra veiðigjald gilti um eldri aflaheimildir.

Markaðsverð

Gera má ráð fyrir að markaðsverð taki að einhverju leiti mið af núverandi kvótaverði, þ.e. á varanlegum kvóta, að teknu tilliti til nýtingartímans.  Varanlegur kvóti í dag er örugglega ekki hugsaður þannig að aflverðmæti eigi að greiða hann upp á 2 árum.  Nei, verð hans er örugglega miðað við 7, 10 eða jafnvel 15 ára nýtingartíma.  Við getum því séð árlegt veiðigjald lækki umtalsvert, en veiðigjald miðað við nýtingartímann hækki.

Skuldsetning útgerðar

Miðað við þessa hugmynd ætti skuldsetning útgerða að minnka umtalsvert.  Margar útgerðir hafa beitt alls konar brögðum við að komast yfir kvóta og oft þurft að kaupa fyrirtæki með mann og mús til þess að geta aukið aflaheimildir sínar.  Sama hefur gilt um þá sem hafa viljað koma nýir inn í útgerð.  Það hefur ekki getað gerst nema með mikilli fjárfestingu í kvóta.

Þegar búið verður að vinda ofan af ofurskuldsetningu liðinna ára, þá mun svo kerfið leiða til lægri skuldsetningar til lengdar.

Önnur opinber gjöld af útgerð og stuðningur við hana

Ég hef ekki sett mig inn í hvaða opinberu gjöld útgerðin ber, en ljóst er að þau verður öll að taka til endurskoðunar.  Veiðigjaldið á, t.d., að standa undir rekstri stofnana sjávarútvegsins sem reknar eru af ríkinu.  Hvað varðar alls konar eftirlitsgjöld og skoðunargjöld, þá er eðlilegt að þau haldi sér, en spurning er hvort útgerðir geti ekki leitað til hvaða hæfs aðila sem er til að sinna slíku eftirliti og/eða skoðun. 

Á móti kemur að útgerðin nýtur opinbers stuðnings, t.d. í formi sjómannaafsláttar, sem er ekkert annað en niðurgreiðsla á launakostnaði sjómanna.  Menn geta haft hvaða skoðun sem þeir vilja á þessu, en sjómannaafsláttur og líka persónuafsláttur er ekkert annað en niðurgreiðsla á launakostnaði, þar sem laun þyrftu að hækka verulega svo launþeginn héldi sama kaupmætti ef þessir afslættir féllu niður.

Ég tel ekki þurfa að herða eftirlit heldur eigi að herða viðurlög við brotum án þess að ég ætli að fara frekar út í það hér.

Á rétt á eignarnámsbótum

Áminningarbréf ESA er uppfullt af ranghugmyndum og hreinum tilbúningi!

Er búinn að sjá brét ESA til stjórnvalda.  Brandarinn er eiginlega verri en ég hélt. 

Fyrstu fjórir kaflar bréfsins eru almennt hjal sem skiptir ekki máli.  Það er í 5. kafla sem fjörið hefst og bullið.

Rök kvartanda eru m.a.:

In the complaints it is alleged that the ban on exchange rate indexation of loans in Iceland has the effect of making it less attractive for financial institutions to finance themselves in other currencies than ISK.

Ég hef nú vart séð aðra eins steypu!  Bann við gengistryggingu gerir það óaðlaðandi fyrir fjármálafyrirtæki að fjármagna sig í öðrum gjaldmiðli en íslenskum krónum!  Í íslenskum lögum er skýrt tekið fram að heimilt er að taka lán í erlendum gjaldmiðli.  Það eina sem ekki má er að lánið sé í krónum og tengt við erlenda gjaldmiðla.  Hverju var logið að ESA hér?

Næst er þar sem ESA segir:

It was common in Iceland to grant exchange rate indexed loans in so-called "currency baskets" i.e. the loans were indexed to the value of certain foreign currencies such as USD, EUR, CHF and JPY. It varied between loan agreements which currencies were involved and the percentage of each currency in the "currency basket" differed between agreements as well.

Although exchange rate indexed loans were granted in ISK such loans were inevitably linked to the value of other currencies. In order to reflect the risk of granting such loans in ISK! Icelandic financial institutions would therefore probably seek to finance the loans in the currencies that the loans were indexed to.

Já, það var algengt að veita myntkörfulán, en það var ólöglegt.  ESA getur ekki notað það sem rök fyrir að ekki megi banna gengistryggingu að hið ólöglega athæfi hafi verið stundað og að bankar hafi brugðist við ólöglegu athæfi á ákveðinn máta!  Ég held ég hafi ekki séð aumari rökstuðning fyrir því að ekki megi banna lögleysu.  ESA verður að skilgreina hvernig bankarnir hefðu hagað sér, ef þeir hefðu farið að lögum, en ekki réttlæta hegðun þeirra eftir að þeir brutu lögin.

Enn heldur vitleysan áfram hjá ESA:

A total ban on the granting of exchange rate indexed loans in ISK, such as laid down in Act no 38/2001, will dissuade Icelandic financial institutions from financing their loans in other currencies than the national currency and therefore constitutes a restriction on the free movement of capital as provided for under Article 40 EEA.

Er ekki allt í lagi?  Hver var að fylla ESA að ranghugmyndum og tilbúningi?  Ekkert bann er á Íslandi við að veita lán í erlendri mynt svo fremi sem höfuðstóll lánsins er gefinn upp í erlendri mynt, lánið er greitt út í erlendri mynt inn á gjaldeyrisreikning lántaka og lántaki kaupi erlendu myntina til að endurgreiða bankanum.  Bann við gengistryggingu heftir ekki löglegar lánveitingar í erlendri mynt og því geta bankarnir fjármagnað sig á þann veg.  Fyrir utan:  Hvað kemur það vaxtalögum við hvernig bankarnir kjósa að fjármagna sig?  Um gjaldeyrisjöfnuð bankanna er fjallað um í allt öðrum lögum og reglum Seðlabanka Íslands.  Telji ESA að verið sé að hefta möguleika bankanna til að búa til neikvæðan gjaldeyrisjöfnuð, þá er út í hött að benda á vaxtalögin.

Þegar íslensk stjórnvöld bera hönd fyrir höfuð sér, þá gera þau það á kolvitlausan hátt og ESA svarar:

It follows from the above that the restriction of the free movement of capital identified by the Authority in the present letter of formal notice is concerned with Icelandic financial institutions being dissuaded from financing their loans in other currencies than the national curency

Ég skil ekki hvernig ESA kemst að þessari niðurstöðu.  Hvernig getur það latt íslensk fjármálafyrirtæki til að fjármagna sig í erlendri mynt, ef þeim er síðan heimilt að lána þessa sömu mynt út sem lán í erlendri mynt til hvers sem óskar eftir láni?

Ég verð að viðurkenna, að ég hef ekki séð aumari rökstuðning fyrir nokkurri vitleysu en þennan.

Þessi rök ESA að verði sé að hindra fjármálafyrirtæki í að fjármagna sig með lánum í erlendum gjaldeyri eru gjörsamlega óviðkomandi því hvernig bankar endurlána slík lán.  Fyrir utan að ESA færir engin rök fyrir því að sú fjármögnun hafi yfir höfuð átt sér stað á þann hátt sem um ræðir.

Ég held að starfsmaður ESA sem hafði með þetta mál að gera hafi ekki skilið um hvað það snýst.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Áminningarbréf ESA

Gengistrygging lána og frjálst flæði fjármagns

ESA hefur sent íslenskum stjórnvöldum áminningarbréf.  Innihaldið er eitthvað á þá leið að ekki sé leyfilegt að banna fortakalaust gengistryggingu lána, þar sem það brjóti gegn 40. gr. EES samningsins.  Ég hef svo sem ekki séð bréf ESA, bara heyrt og lesið að ESA telji með banni við gengistryggingu sé vegið að frjálsu flæði fjármagns.

Skoðum hvað segir í þessari 40. gr. EES samningsins:

Innan ramma ákvæða samnings þessa skulu engin höft vera milli samningsaðila á flutningum fjármagns í eigu þeirra sem búsettir eru í aðildarríkjum EB eða EFTA-ríkjum né nokkur mismunun, byggð á ríkisfangi eða búsetu aðila eða því hvar féð er notað til fjárfestingar.

Ég velti því fyrir mér hvernig hægt sé að lesa það út úr þessum orðum að bann við gengistryggingu hefti "flutningum fjármagns í eigu þeirra sem búsettir eru í aðildarríkjum EB eða EFTA-ríkjum".  Gengistrygging kemur því ekkert við hvort flytja megi fjármagn á milli landa.  Hún var bara ein tegund lánsforms á sama hátt og verðtrygging eða óverðtryggt lán.  Bann við gengistryggingu hindrar heldur ekki flutning fjármagns eða mismunar lántökum eða lánveitendum byggt á ríkisfangi eða búsetu aðila eða hvar féð var notað.  Hvernig ESA dettur slíkt í hug, er mér gjörsamlega óskiljanlegt.

Tekið skal fram að ég hef átt þessa umræðu við ESA.  Það var í ágúst 2010.  Áhyggjur ESA voru þá um að sá sem veitti erlent lán gæti ekki tryggt lán sitt með veði í fasteign.  Benti ég viðmælanda mínum á að það væri framkvæmt með því að þinglýst væri tryggingarbréfi í stað skuldabréfsins sjálfs.  Þannig gæti hver sem vildi veita erlent lán, þ.e. lán í erlendum myntum, gert það og fengið tryggingu í fasteign með notkun slíks tryggingarbréfs.  Raunar gerðu fjármálafyrirtæki þetta til að byrja með, en svo urðu þau löt og sniðgengu formsatriðin.

40. gr. EES samningsins er ekki um hvaða lánsform eru leyfileg.  Nei, hún er um það að þegar einhver, sem telst eigandi fjármagns, vill flytja fjármagnið á milli landi, þá séu engin höft á þeim flutningi.  Þá er spurningin:  Hver er eigandi fjármagns sem fengið er að láni?  Er það lánveitandinn eða lántakinn?  Það er lántakinn, því um leið og lánið er greitt út, þá er lánveitandinn eigandi að kröfu á hendur lántakanum og krafan verður kyrr í upprunalandi sínu, þ.e. þar sem hún er gefin út.  Hvaða skilmálar eru á láninu, kröfunni, skiptir ekki máli, þar sem hún er ekki að flytjast á milli landa.  Peningarnir, sem greiddir voru út, voru á hinn bóginn fluttir á milli landa.  Hvaða vextir þeir bera eða gjaldmiðillinn sem notaður er til viðmiðunar, skiptir ekki máli, þar sem tekið var fram í lánssamningnum í hvaða mynt ætti að greiða út upphæðina og hvert ætti að greiða hana.

Hvort bannið við gengistryggingunni skerði á einhvern hátt atvinnufrelsi viðkomandi banka, er allt annað mál.  En að lög setji atvinnufrelsi skorður er ekkert nýtt og telst ekki ólöglegt nema um mismunun sé að ræða eða með því sé haft af viðkomandi fyrirtæki möguleiki til að nýta annars löglegan rétt.  Það bara kemur 40. gr. EES samningsins bara ekkert við.

Mér finnst ESA vera á villigötum, ef stofnunin telur 40. gr. EES samningsins vera brotna með banni við gengistryggingu.  Raunar skil ég ekki hvernig stofnunin fær það út, en á móti þá hef ég ekki séð áminningarbréf ESA til stjórnvalda.

Málaferli ESA og Icesamningurinn eru tvö óskyld mál

Hún er merkileg þessi umræða um að málaferli ESA séu til komin vegna þess að Íslendingar felldu Icesavesamninginn í þjóðaratkvæðagreiðslu.  Ég verð að viðurkenna að ég skil ekki þá tengingu út frá röklegu samhengi.

Icesavesamningarnir

Um hvað snerust Icesavesamningarnir eiginlega?  Þeir sneru í grundvallaratriðum um þrennt:

1. Endurgreiðslutíma á lánum sem tryggingasjóðirnir í Bretlandi og Hollandi veittu svo hægt væri að greiða innstæðueigendum út lágmarksinnstæður í samræmi við ákvarðanir þessara þjóða.
2. Vaxtakjör á þessum lánum.
3. Að íslensk stjórnvöld tækju ábyrgð á endurgreiðslunni.

Síðan er það um hvað snerust samningarnir ekki:

1. Icesavesamningarnir snerust ekki um ákvæði innstæðutilskipunar ESB, þó svo að hún hafi vafalaust verið til umræðu. 
2. Samningarnir snerust ekki um mismunun kröfuhafa, þar sem hún var til staðar hvort sem samningarnir voru samþykktir eða ekki. 
3. Samningarnir voru heldur ekki um hvort lög um innstæðutryggingar hefðu verið rétt innleidd hér á landi eða ekki, þar sem Tryggingasjóður innstæðueigenda viðurkenndi endurgreiðsluskyldu sína.
4. Samningarnir voru ekki um mismunun milli innstæðueigenda, þó vissulega megi færa rök fyrir því að slík mismunun hafi átt sér stað.
5. Samningar voru ekki um það að íslenski tryggingasjóðurinn ætlaði að sleppa við að greiða það sem honum bar.

Viðsemjendur í samningaviðræðunum voru íslenski tryggingasjóðurinn annars vegar og þeir í Hollandi og Bretlandi hins vegar.  Hvorki ESA né ESB komu að þessum samningum.

Við það að síðasti Icesavesamningurinn var felldur, þá var ekki lengur samkomulag um greiðslu- eða vaxtakjör á þeim lánum sem íslenski tryggingasjóðurinn fékk hjá Bretum og Hollendingum, en eftir stóð yfirlýsingin íslenska sjóðsins um endurgreiðslur eins fljótt og mögulegt væri.  Endurgreiðslutíminn færi eftir því hve vel gengi að koma eignum þrotabús Landsbanka Íslands í verð og innheimta útistandandi skuldir.

Dómsmál ESA

Um hvað er dómsmál ESA?  Mjög einfalt: 

Hvort íslensk stjórnvöld hafi leitt innstæðuskipun ESB á réttan hátt í lög hér á landi.

Hvað hefur þetta atriði með það að gera að Icesavesamningarnir voru felldir í þjóðaratkvæðagreiðslu? 

Nákvæmlega ekkert.

Icesavesamningarnir voru felldir fyrst 2010 og síðan aftur 2011.  Lögin um innstæðutryggingar voru sett 27. desember 1999 og höfðu verið í gildi í tæp 9 ár þegar reyndi á þau í október 2008.  Þeim hafði verið breytt 2002, 2004 og 2006 og svo loks 6. október 2008.  Síðasta breytingin var til að styrkja sjóðinn en ekki veikja hann.

Hvernig geta samningar sem felldir voru 2010 og 2011 haft áhrif á því hvort lög um innstæðutryggingar voru rétt innleiðing á tilskipun ESB?  Svarið við þessu er einfalt:  Þeir geta það ekki.  ESA hafði sem sagt sama tilefni til að fara í mál við íslensk stjórnvöld hvort sem samningarnir voru samþykktir eða ekki.  Svo ég gangi lengra: 

Það hefði verið dæmi um pólitískan loddaraskap af hálfu ESA, ef niðurstaða þjóðaratkvæðagreiðslu hafði breytt því hvernig ESA tók á því broti íslenskra stjórnvalda á EES samningum sem fellst í kæru þeirra til EFTA-dómstólsins.

Ef ESA er sannfært um að íslensk stjórnvöld hafi brotið gegn EES-samningnum með rangri innleiðingu tilskipunar 94/19/EC on deposit-guarantee schemes, þá breytir nákvæmlega engu þar um hvort fyrir liggur samningur milli Breta og Hollendinga annars vegar og Íslendinga hins vegar um endurgreiðslu- og vaxtakjör á þeim lánum sem Bretar og Hollendingar veittu íslenska innstæðutryggingasjóðnum svo hægt væri að endurgreiða innstæðueigendum í þessum tveimur löndum.

ESA gerði ekki athugasemd áður

Reglulega fer ESA yfir innleiðingu EES landanna innan EFTA á þeim tilskipunum ESB sem falla undir EES samninginn.  Svo merkilegt sem það nú er, þá tók ESA einu sinni út innleiðingu landanna þriggja á tilskipun 94/19/EC.  Hér eru tvær fréttir frá árinu 2002 sem er að finna á vefsvæði ESA.  Önnur er um athugun ESA á frammistöðu Íslendinga og Liechtensteina á nokkrum tilskipunum, en hin um frammistöðu Norðmanna og Liehtensteina.  Í báðum fréttunum er minnst á tilskipun 94/19/EC.  Í þeirri fyrri er gerð athugasemd við innleiðingu Liechtensteina á tilskipuninni, en þeirri síðari innleiðingu Norðmanna.

Nú hef ég enga trú á því að ESA hafi bara tekið út innleiðingu hinna landanna tveggja á tilskipun 94/19/EC en ekki Íslendinga.  Finnst mér því líklegast að ESA hafi talið innleiðingu Íslands á tilskipuninni fullnægjandi og í samræmi við þær kvaðir sem þar koma fram.

Hvaða skyldur á Ísland að hafa vanrækt

Skoðum hvað segir í tilskipun 94/19/EC um innstæðutryggingakerfi (on deposit-guarantee schemes).  Hér er fyrst nokkur atriði úr inngangskafla, en hann lýsir markmiðum tilskipunarinnar:

Whereas in the event of the closure of an insolvent credit institution the depositors at any branches situated in a Member State other than that in which the credit institution has its head office must be protected by the same guarantee scheme as the institution's other depositors;

Whereas the cost to credit institutions of participating in a guarantee scheme bears no relation to the cost that would result from a massive withdrawal of bank deposits not only from a credit institution in difficulties but also from healthy institutions following a loss of depositor confidence in the soundness of the banking system;

Whereas harmonization must be confined to the main elements of deposit-guarantee schemes and, within a very short period, ensure payments under a guarantee calculated on the basis of a harmonized minimum level;

Whereas deposit-guarantee schemes must intervene as soon as deposits become unavailable;

Whereas this Directive may not result in the Member States' or their competent authorities' being made liable in respect of depositors if they have ensured that one or more schemes guaranteeing deposits or credit institutions themselves and ensuring the compensation or protection of depositors under the conditions prescribed in this Directive have been introduced and officially recognized;

Og síðan úr tilskipuninni sjálfri:

Article 3

1. Each Member State shall ensure that within its territory one or more deposit-guarantee schemes are introduced and officially recognized. Except in the circumstances envisaged in the second subparagraph and in paragraph 4, no credit institution authorized in that Member State pursuant to Article 3 of Directive 77/780/EEC may take deposits unless it is a member of such a scheme.

Article 4

1. Deposit-guarantee schemes introduced and officially recognized in a Member State in accordance with Article 3 (1) shall cover the depositors at branches set up by credit institutions in other Member States.

Article 10

1. Deposit-guarantee schemes shall be in a position to pay duly verified claims by depositors in respect of unavailable deposits within three months of the date on which the competent authorities make the determination described in Article 1 (3) (i) or the judicial authority makes the ruling described in Article 1 (3) (ii).

2. In wholly exceptional circumstances and in special cases a guarantee scheme may apply to the competent authorities for an extension of the time limit. No such extension shall exceed three months. The competent authorities may, at the request of the guarantee scheme, grant no more than two further extensions, neither of which shall exceed three months.

3. The time limit laid down in paragraphs 1 and 2 may not be invoked by a guarantee scheme in order to deny the benefit of guarantee to any depositor who has been unable to assert his claim to payment under a guarantee in time.

Mér sýnist þetta vera þau atriði tilskipunarinnar sem fjalla um virkni innstæðutryggingakerfisins.  Ef íslensku lögin (nr. 98/1999) eru síðan skoðuð, þá kemur í ljós að þau uppfylla öll ofangreind atriði.  Auðvitað má alltaf deila um hve mikla fjármuni tryggingasjóðurinn skuli hafa á milli handanna.  Hér á landi voru framkvæmdir tryggingastærðfræðilegir útreikningar á þörf tryggingasjóðsins.  Var þá gert ráð fyrir að eignir fjármálafyrirtækis dygði fyrir stærstum hluta lágmarkstryggingarinnar og sjóðurinn tæki við eftir það.

Stærstu atriðin varðandi þetta álitamál (þ.e. hvort hér á landi var virkt tryggingakerfi) lýtur að því hvort kerfið sé frábrugðið kerfum annarra landa og hvort gera skuli ríkari kröfur til landa með fáar og hlutfallslega stórar innlánsstofnanir.  Ekkert bendir til þess að íslenska kerfið sé á mikilvægan hátt frábrugðið kerfum annarra landa.  T.d. er tekið fram í greinargerð með frumvarpi að lögum 98/1999 að hugmyndin sé að innleiða svipað kerfi og í Danmörku.  Við skoðun á fyrirkomulagi í löndum ESB, þá virðist mér að víðast baktryggi ríkissjóðir tryggingasjóðina.  Um það er ekki gerð krafa í tilskipun 94/19/EC og raunar kvörtuðu Bretar til framkvæmdastjórnar ESB þegar írsk stjórnvöld ákváðu 100% tryggingu á innstæður í írskum bönkum.  Það sem meira var, framkvæmdastjórn ESB komst að þeirri niðurstöðu að um ólöglega ríkisaðstoð hafi verið að ræða.

Ég skil ekki hvernig íslensk stjórnvöld áttu að gera ríkari kröfur til innstæðutrygginga, en gert var í lögum 98/1999, án þess að koma í nánast í veg fyrir að innlendar innlánsstofnanir tækju við innlánum.  Ef íslenski tryggingasjóðurinn hefði átt að vera nógu öflugur til að geta greitt út 300, 600 eða 1.100 milljarða kr. á innan við ári frá falli bankanna, þá hefði sjóðurinn þurft að krefjast gott betur en iðgjalds upp á 1% (ath. að þetta er einsskiptis iðgjald, þannig að það er ekki greitt árlega).  Nær hefði verið að tala um 50% iðgjald, en það hefði komið í veg fyrir að nokkur fjármálafyrirtæki tæki við innlánum.   Er ég viss um að íslensku fjármálafyrirtækin hefðu litið á þetta sem samkeppnishamlandi iðgjald og kært það til ESA.

Lokaorð

Mér finnst mikilvægt að hamra á því, að ESA hafði sömu skyldur til að stefna Íslandi fyrir EFTA-dómstólnum hvort sem Icesavesamningarnir hefðu verið samþykktir eða ekki.  Í annan stað, þá legg ég áherslu á athugun ESA árið 2002, en mér þykir ólíklegt að stofnunin hafi eingöngu skoðað innleiðingu tilskipunar 94/19/EC í Liechtenstein og Noregi, en ekki hér á landi.  Álykta ég af því að ESA hafi talið innleiðinguna hér á landi uppfylla skilyrði tilskipunarinnar.  Þar með hafi íslensk stjórnvöld verið í góðri trú um að rétt væri að málum staðið.   Ekki gengur fyrir ESA að skipta um skoðun mörgum árum síðar vegna þess að samningur um óskyld málefni var felldur í þjóðaratkvæðagreiðslu.

Ég átta mig á því, að þeir, sem vildu fá Icesavesamningana samþykkta, eru að reyna að koma einhverri sök á hina sem felldu samningana.  Mér finnst það vera ákaflega aumur málflutningur.  Deiluefnið hvorki birtist við höfnunIcesavesamninganna né hefði horfið við samþykkt þeirra.  Ef ESA hefði ákveðið að líta málin öðrum augum út af niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslnanna, þá þýðir það bara að stofnunin er að taka þátt í pólitískum loddaraskap og ekkert annað.

Sjálfbærni er lykillinn að öllu

Á Eyjunni eru tvær færslu sem notið hafa mikillar athygli síðustu daga.  Önnur er eftir Eygló Harðardóttur Framtíð á Íslandi? og hin eftir Vilhjálm Þorsteinsson Leiðir úr höftum.  Báðar lýsa nokkurn veginn sama vandamálinu eða eigum við að segja viðfangsefninu, þ.e. hvernig eigum við að gera þetta land lífvænlegt og sjálfbært.

Núna rúmlega 43 mánuðum eftir hrun hagkerfisins og 49 mánuðum eftir hrun krónunnar, þá erum við ekki ennþá búin að moka okkur í gegn um skaflinn og það sem meira er, við vitum ekki hve langt er eftir.  Staðreyndin er nefnilega sú, að við höfum ekki yfirsýn yfir viðfangsefnið.  Ég vil raunar ganga lengra og segja að við höfum ekki einu sinni skilgreint viðfangsefnið.  AGS hefur látið okkur hafa sína skilgreiningu og fjármálakerfið sína, lífeyrissjóðirnir eru duglegir að halda sinni á lofti og Samtök atvinnulífsins sinni, en engin af þessum skilgreiningum hefur hagsmuni almennings í huga.  Þær eru allar sértækar til að bjarga takmörkuðum hópi fyrirtækja eða lífeyrissjóða upp úr kviksyndinu sem þessir aðilar álpuðust út í, en ekki almenningi sem þessir hópar drógu með sér ofan í kviksyndið.

Sjálfbærni heimila og fyrirtækja

Í lok september 2008 gerði ég þá djörfu tilraun að koma með tillögu að lausn á skuldamálum heimilanna.  Lýsa má lausninni með einu orði:  Sjálfbærni.  Ég stakk upp á því þá og hef ítrekað þá tillögu óteljandi sinnu eftir það, að færi yrði skuldastöðu sem flestra þannig niður að hún yrði sjálfbær.  Ljóst væri að það tækist ekki fyrir allan, en þá yrði að útfæra skjótvirkar leiðir fyrir fólk og fyrirtæki í gegn um hið óhjákvæmilega, þ.e. eignasölu, sértæka skuldameðferð eða gjaldþrot.  Siðari hluti af þessari hugmynd hefur verið hrint í framkvæmd með lögum og samningum við fjármálafyrirtæki, en fyrri hlutinn að mestu með íhlutun dómstóla.  Samt er stórhluti heimila og fyrirtækja ekki sjálfbær, raunar sýnist mér þau einu sem eru sjálfbær vera sjávarútvegsfyrirtækin, fjármálafyrirtækin, álverin og svo þau sem hafa fengið mestu niðurfellingarnar hjá bönkunum.

Stjórnvöld og fjármálafyrirtækin verða að átta sig á því, að sjálfbærni, þ.e. að tekjur dugi fyrir útgjöldum og fjárfestingum, er lykillinn að vexti.  Meðan stór hluti þjóðarinnar er í ósjálfbærri stöðu, þá mun vera fimbulkuldi á fjárfestingamarkaði, hvort heldur fasteignamarkaði eða vinnuvélamarkaði.  Hagvöxtur mun því ekki byggjast á því sem býr til varanlegan vöxt heldur því að fólk getur ekki frestað neyslu lengur og lætur því eitthvað annað sitja á hakanum í staðinn.

Meðan að þessu heldur áfram, þá efast ég stórlega um að það sé björt framtíð hér á landi næstu árin og enn síður sé ég fram á að við finnum leið út úr höftunum.

Sjálfbærni þjóðfélagsins

Vandi heimila og fyrirtækja er mikill, en hann er bara sem dropi í hafi saman borið við vanda okkar sem þjóðar.  Sá vandi felst í hinni gríðarlegu skuldsetningu okkar erlendis ýmist í formi erlendra lána eða í formi eigna erlendra aðila sem fastar eru hér á landi, en hann felst einnig í þeim vanda sem lýst er í þessari mynd frá Seðlabanka Íslands.

  Eins og sést á myndinni, þá er viðskiptajöfnuður stöðugt neikvæður, ef frá eru taldir þriðji ársfjórðungur 2007, 2010 og 2011.  Jákvæður vöruskipta- og þjónustujöfnuður síðustu þriggja ára hefur sama og ekkert upp í neikvæðar þáttatekjur og framlög.  Á síðustu 10 árum, þ.e. frá ársbyrjun 2002 til ársloka 2011 var viðskiptajöfnuður neiðkvæður um 1.546 ma.kr. eða að meðaltali 154,6 ma.kr. á ári og erum við þá að tala um á gengi hvers árs.  Þetta jafngildir 29,1% af útflutningi hvers árs!  Með öðrum orðum, heimilisbókhald þjóðfélagsins Íslands gengur út á að fá lánað á hverju ári sem nemur hátt í 30% af útgjöldum heimilisins.  Fyrir þá sem segja að þetta sé allt gömlu bönkunum að kenna, þá er það mikill misskilningur.  Þeir voru bara milliliður fyrir peningana sem fóru í vinnu hjá einhverjum öðrum.

Gefum okkur þó að drjúgur hluti af erlendum skuldum þjóðarinnar sé hjá hrunbönkunum, þá er ekki hægt að líta framhjá því að ákveðinn hluti eigna þeirra er hér á landi.  Einnig er það staðreynd að eftir standa drjúgar skuldir, þó þær verði bara brot af því sem er hjá hrunbönkunum.  Samkvæmt upplýsingum á vef Seðlabanka Íslands eru erlendar skuldir án hrunbankanna um 855 ma.kr. 

Samkvæmt greinargerð með frumvarpi til breytingar á lögum um gjaldeyrismál, þ.e. þegar gjaldeyrishöftin voru hert, þá voru innlendar eignir þrotabúa hrunbankanna um 1.166 ma.kr., þar af teljast 872 ma.kr. vera kröfur, en mismunurinn eignir í hlutabréfum sem ekki þarf gjaldeyri fyrir nema innlendir kaupendur verði að bréfunum. Á móti koma erlendar eignir innlendra aðila og sé reiknað með því að við greiðslu renni sá gjaldeyrir allur inn í landið, þá er nettó útstreymi 528 ma.kr.

Loks eru það aðrar eignir erlendra aðila hér á landi, m.a. hinna svo kölluðu jöklabréfaeigenda.  Samkvæmt frétt Fréttablaðsins í dag eru þar langleiðina 500 ma.kr. til viðbótar.

Fyrir tæpu ári fjallaði ég svo um villuna sem felst í því að menn noti vergaskuldatölu en ekki brúttó (sjá Stórhættuleg hugsanaskekkja varðandi erlendar skuldir - Ekki er hægt að treysta á erlendar eignir til að greiða erlendar skuldir).  Ég held að þau rök semég setti fram í þeirri færslu eigi ennþá við.

Ég vil fullyrða að ekkert gagn verður af gjaldmiðilsskiptingu, ef henni fylgja ekki mjög markvissar aðgerðir í efnahagsmálum sem miða að því að gera þjóðfélagið sjálfbært til langframa.  Í athugasemd á Eyjunni segi ég að grípa verði til þrenns konar aðgerða.  Ein er tímabundin, en hinar tvæ verða að vera til langframa.  Þær eru:

A.  Auka innlenda framleiðslu sem kemur þá að einhverju leiti í staðinn fyrir innflutning og eykur útflutning.  Þetta er aðgerð sem verður að vera til langframa.

B.  Draga verður út útstreymi gjaldeyris með t.d. höftum á innflutningi, erlendri fjárfestingu og eyðslu í útlöndum.  Þetta ætti vonandi bara að vera til skamms tíma.

C.  Lækka erlendan fjármagnskostnað með því að draga úr lántöku og/eða semja um hagstæðari vaxtakjör og lækka þá ávöxtun sem erlendum aðilum (og þar með innlendum) býðst hér á fjármagnsmarkaði, þ.e. vextir ríkisskuldabréfa verða að lækka verulega.

Menn verða að skilja, að meðan við ýtum undir neikvæðan viðskiptajöfnuð, þá mun ástandið bara versna.  Ef við bætum árlega 150 ma.kr. á neikvæðu hliðina, þá er ekki langt í næstu kollsteypu.  Heldur hefur dregið út neikvæðum jöfnuðinum síðustu tvö ár, en betur má ef duga skal áður en viðskiptajöfnuður verður jákvæður.  Og þá eigum við eftir að vinna á skuldastabbanum.

Eitt er það sem við verðum að fara að hugsa upp á nýtt.  Það er hvenær vara, þjónusta eða framleiða er í raun ódýrari fyrir þjóðarbúið í gjaldeyrisútlátum annars vegar og hins vegar útvegar þjóðarbúinu meiri gjaldeyristekjur.  Þurfum við að breyta skattkerfinu þannig að það umbuni þeim sem stuðla að betri viðskiptajöfnuði og refsi þeim sem vinna gegn jákvæðum viðskiptajöfnuði?  Er slíkt yfir höfuð framkvæmanlegt?

Sjálfbærni er lykilorðið

Hvernig sem við skoðum framtíðina, þá er sjálfbærni lykilorðið.  Sjálfbærar fiskveiðar, sjálfbær nýting orkuauðlinda og sjálfbærni  hagkerfisins með tilliti til viðskiptajafnaðar.  Við þekkjum þetta tvennt fyrra, en hið síðasta er hugsun sem við þurfum að venjast. 

Í bili getur þetta þýtt að við þurfum að neita okkur um hluti sem okkur þóttu sjálfsagðir á árunum 1995 - 2008, þ.e. meiri lúxus en almenningur var vanur.  Já, hugsanlega er toppinum í neysluhyggjunni náð í bili og við verðum að sætta okkur við lægri lifistaðal.  Hátæknisjúkrahúsið sem við ætluðum að byggja þarf líklega að vera eitthvað minna en við ætluðum okkur.  Ekki verða byggðar knatthallir í öllum sveitafélögum eða eins flottar sundlaugar og stungið hefur verið niður á víð og dreif.  Huga þarf betur að arðsemi framkvæmda og gera ríkari kröfur til hennar. 

Forstjóri Landsvirkjunar hefur nefnt þetta í sínu máli og ég held að svo verði að eiga sér stað víðar.  Eins og það væri frábært að geta borað akgöng í gegn um mörg fjöll og undir firði, þá verða slíkar framkvæmdir að taka betur mið af aðstæðum í þjóðfélaginu.  A.m.k. þurfa þjóðhagslegir útreikningar líka að taka tillit til þess hver áhrif framkvæmdanna eru á viðskiptajöfnuðinn.

Gjaldmiðillinn endurspeglar hagstjórnina

Í öllu þessu skiptir nánast engu máli hvaða gjaldmiðil við verðum með í landinu.  Viðskiptajöfnuður snýst ekki um hver gjaldmiðillinn er eða hvort hann er alþjóðlega viðurkenndur.  Þetta sést vel, ef litið er til PIIGS eða GIPSI landanna (Grikkland, Ítalía, Spánn, Portúgal og Írland).  Þau eru öll með evru sem sinn gjaldmiðil og eru í tómu tjóni, þar sem viðskiptajöfnuður þeirra hefur verið neikvæður í talsverðan tíma.  Japan er með einn sterkasta gjaldmiðil í heimi, en fjármálakreppan þar er samt búin að vara í yfir 20 ár.  Svisslendingar eru líka með sterkan gjaldmiðil, en þeir átta sig á því að of sterkur gjaldmiðill er hættulegur útflutningi.

Gjaldmiðillinn er ekki málið, heldur jarðvegur hagkerfisins.  Hér á landi höfum við gengið illa um svörðinn og ekki sinnt uppbyggingunni.  Mörg innlend framleiðslufyrirtæki hafa hætt rekstri, þar sem þau urðu undir í samkeppni við innflutning.  Sá innflutningur var ekki endilega ódýrari eða betri.  Nei, hann var meira töff eða gaf innflytjandanum tækifæri til ferðalaga.  Oft var ástæðan ekki flóknari.

Fyrir nokkrum áratugum var hér blómlegur fataiðnaður með umfangsmiklum útflutningi.  Sjálfur var ég alinn upp í einu slíku fyrirtæki.  Þessi fyrirtæki fóru yfir móðuna miklu eitt af öðru fyrst og fremst vegna þess að innflutningurinn heillaði meira en innlend framleiðsla.  Upphefðin kom að utan, eins og einn kexframleiðandi auglýsti kexið með danska nafninu.

Þróunin hefur að hluta verið snúið við, en þó þannig að hugvitið er íslenskt en framleiðslan kínversk.  Með því næst framleiðslukostnaðurinn niður og hugsanlega fæst meiri hagnaður.  En við eigum að vera stolt af því að framleiðslan sé íslensk.  Hér þarf að fjölga störfum í framleiðslu og mér kæmi ekkert á óvart þó arðsemin myndi aukast.  Erlendir kaupendur eru ekki að sækjast eftir íslenskri hönnun framleiddri í Kína.

Stjórnvöld verða að huga betur að undirstöðum atvinnulífsins og gera skilyrði þeirra sem hagkvæmust.  Atvinnulífið verður síðan að skila arðinum til þjóðarinnar.  Sjávarútvegur, ferðaþjónusta, áliðnaður, framleiðslugreinar, allar verða þessar atvinnugreinar að átta sig á því, að við erum öll saman á þjóðarskútunni og lítið gagn er í því að vera með nokkrar flottar kátetur, ef dallurinn kemst ekkert áfram.

Vaxtadómar og Árna Páls-lög - hluti 3 - Átti Hæstiréttur annan möguleika en seðlabankavexti?

Ég tek það fram að þessi færsla var skrifuð fyrir hátt í tveimur mánuðum.  Ég ákvað að bíða með að birta hana þar til lögfræðiálit Hagsmunasamtaka heimilanna um dóm Hæstaréttar 600/2011 lægi fyrir.  Nú er búið að birta álitið og því ekki eftir neinu að bíða.

--

Í síðustu færslu um vaxtadóma Hæstaréttar og Árna Páls-lögin fjallaði ég um hvernig fjármálafyrirtækin fjármögnuðu sig og færði rök fyrir því að Hæstiréttur hefði verið leiddur í gildru.  Í þessari færslu langar mig að skoða hvort Hæstiréttur hafi getað komist að annarri niðurstöðu varðandi vexti áður gengistryggðra lána út frá lagabókstafnum. 

Hafa skal í huga, að Hæstiréttur getur almennt ekki úrskurðað um annað en fyrir hann er lagt.  Þannig hafa lögmenn fjármálafyrirtækjanna hvað eftir annað hreinlega eyðilagt mál með því að draga til baka á mikilvægu augnabliki kröfur eða málsástæður.  Þannig dró Drómi/FF til baka í málum nr. 603/2010 og 604/2010 frá 14. febrúar 20011, í málflutningi fyrir Hæstarétti, kröfur sem hefðu getað leyst úr þeim ágreiningi sem niðurstaða fékkst í miðvikudaginn 15. febrúar 2012.  Þ.e. þeim tókst að draga ágreininginn á landinn um heilt ár með þessu hátterni og það þrátt fyrir að til málanna hafi verið stofnað til þess að eyða sem flestum óvissu atriðum. Mál Sjómannafélags Íslands gegn Arion banka var leyst með samningum utan dómsala eingöngu örfáum dögum áður en málflutningur fyrir Hæstarétti átti að fara fram.  Nokkur mál hafa verið eyðilögð í flutningi með einhverju snú-snú brellum sem urðu til þess að málum var vísað frá.  Með þessu öllu hafa fjármálafyrirtækin getað komið í veg fyrir að úrlausnir fengjust í málum þar sem þau óttast að tapa þeim eða tjón þeirra verði minna með eyðileggingunni en ef dómur gengur.

Í þessari færslu ætla ég að líta framhjá því sem lagt hefur verið fyrir réttinn, en skoða hvað lögin segja.  Hef fyrirvara á því, að ég er ekki löglærður og því geta verið gallar á lagatúlkun minni. Ég hef aftur lagt þessa túlkun mína fyrir nokkra lögmenn og hafa þeir tekið undir hana.  Telja raunar mikilvægt að á þetta verið reynt fyrir dómi.

Vaxtalög nr. 38/2001

Tilvísun Hæstaréttar í dómi nr. 471/2010 í vaxtalögin eru nokkuð skýr og hefur hann síðar verið duglegur að vísa í þessa tilvísun.  Tilvísunin er í 4. gr. vaxtalaga nr. 38/2001, þar sem segir:

Þegar greiða ber vexti skv. 3. gr., en hundraðshluti þeirra eða vaxtaviðmiðun er að öðru leyti ekki tiltekin, skulu vextir vera á hverjum tíma jafnháir vöxtum sem Seðlabanki Íslands ákveður með hliðsjón af lægstu vöxtum á nýjum almennum óverðtryggðum útlánum hjá lánastofnunum og birtir skv. 10. gr. Í þeim tilvikum sem um verðtryggða kröfu er að ræða skulu vextir vera jafnháir vöxtum sem Seðlabankinn ákveður með hliðsjón af lægstu vöxtum á nýjum almennum verðtryggðum útlánum hjá lánastofnunum og birtir skv. 10. gr.

Forsenda þess að komist sé að þessari niðurstöðu er hvað 3. gr. vaxtalaganna segir, en hún hljómar svona:

Almenna vexti skal því aðeins greiða af peningakröfu að það leiði af samningi, venju eða lögum.  Vexti skal greiða frá og með stofndegi peningakröfu og fram að gjalddaga.

En nú verður að skoða 2. gr. laganna:

Ákvæði II. og IV. kafla laga þessara gilda því aðeins að ekki leiði annað af samningum, venju eða lögum. Einnig verður vikið frá öðrum ákvæðum laganna að því marki sem þar er kveðið á um. Þó er ávallt heimilt að víkja frá ákvæðum laganna til hagsbóta fyrir skuldara.

(Leturbreyting er mín.)

4. gr. er í II. kafla, þannig að 4. gr. tilheyrir hinum frávíkjanlega hluta laganna.  Þetta er mjög mikilvægt, eins og Eyvindur G. Gunnarsson hefur oft bent á, þó það hafi verið í hina áttina varðandi 14. gr. laganna varðandi dóma nr. 92/2010 og 153/2010.  Sumir kafla laga eru frávíkjanlegir.  Það þýðir að efni þeirra er ekki eina leiðin sem leysa má úr ágreining eða lagaóvissu sem snýr að efni kaflanna.  Hæstiréttur var því ekki í þvingaðri stöðu til að vísa til lagagreinarinnar.  Hann gerði það þrátt fyrir að hann hefði aðra kosti og án þess að koma með skýringu á því af hverju hann skoðaði ekki aðra kosti.

Vikið frá ófrávíkjanlegu greininni

2. gr. vaxtalaga tilheyrir samkvæmt ákvæðum greinarinnar hinum ófrávíkjanlega hluta vaxtalaganna.  Þetta fæst út frá því að í greininni segir að eingöngu verði "vikið frá öðrum ákvæðum laganna að því marki sem þar er kveðið á um".  Hæstarétti bar því að skoða ákvæði 2. gr. áður en ákvæði 3. og 4. gr. voru skoðuð.

Í 2.gr. segir síðan að ákvæði II. kafla og þar með 4. gr. "gilda því aðeins að ekki leiði annað af samningum, venju eða lögum".   Eru einhverjir samningar, einhverjar venjur eða einhver lög sem hefðu átt að hindra að Hæstiréttur gæti sagt að ákvæði II. kafla ættu að gilda?  Skoðum þetta nánar:

Samningar:   Mér dettur náttúrulega bara fyrst í hug lánssamningarnir sjálfir.  Vissulega ákvað Hæstiréttur að ýta þessu ákvæði þeirra til hliðar, en hann gerði það að mínu mati á fölskum forsendum, þ.e. hann var hreinlega dreginn að þeirri niðurstöðu vegna þeirra dómskrafna sem hafðar voru uppi.

Venjur:  Hér er raunar þegar komið fordæmi í dómi Hæstaréttar nr. 600/2011.  Sá dómur fellur á kröfurétti.  Vissulega er ýmis fullnusta kröfuréttar færð í lög, en margar grundvallarreglur kröfuréttar eru það ekki.  Kröfuréttur einn og sér er nógu sterk ástæða til að segja skýrt að ekki var forsenda fyrir því að vísa til ákvæða 3. og 4. gr. vaxtalaga. Aðrar "venjur" eru dómfordæmi og ekki bara hér á landi heldur líka hjá EFTA-dómstólnum og Evrópudómstólnum.  Bent hefur verið á nokkur dómafordæmi frá Evrópudómstólnum, en ég hef ekki heyrt af neinu frá EFTA-dómstólnum.

Lög: Í fljótu bragði koma tvenn lög upp í hugann og síðan tilskipunin frá 1798.  Fyrri lögin eru ákvæði 36. gr. laga nr. 7/1936 samningalaga og hin síðari eru í ákvæðum 14. gr. laga nr. 121/1994 um neytendalán.  36. gr. tekur að nokkru á kröfurétti ásamt því að taka á neytendarétti, meðan lgöin um neytendalán fjalla í grunninn um neytendarétt, þó vissulega komi kröfuréttur þar líka við sögu.

Sem sagt í a.m.k. tveimur atriðum af þremur, þá koma fram atriði sem ættu að varna því að ákvæði 3. og 4. gr. laga nr. 38/2001 koma bara yfir höfuð til álita við úrlausn þess hvaða vextir eiga að gilda.

Höfum í huga að greinarnar "gilda því aðeins" í stærðfræði segjum við "þá og því aðeins" og eins í rökfræði. Svona væri þetta sett upp í rökfærði  IF AND ONLY IF ((NOT samningar) AND (NOT venjur) AND (NOT lög)) => (II. kafli) = TRUE.  Málið er að þó svo að fengjum TRUE út úr (NOT samningar), þá fáum við FALSE út úr bæði (NOT venjur) og (NOT lög) og því FALSE út úr öllum sviganum sem leiðir af sér að Hæstiréttur mátti ekki nota ákvæði II. kafla til úrlausnar á máli nr. 471/2010.  Hann hafði ekki heimild í lögunum til þess að dæma eftir því ákvæði sem hann dæmdi eftir!

En hvað gat og átti Hæstiréttur að gera? 

Þessu er fljót svarað.  Hann átti að nota undantekningarákvæði 2. gr. laga nr. 38/2001:

Þó er ávallt heimilt að víkja frá ákvæðum laganna til hagsbóta fyrir skuldara.

Hæstiréttur leiddur að niðurstöðu

Vandi Hæstaréttar fólst í því að hann getur almennt ekki komið með aðra niðurstöðu, en felst í þeim dómskröfum sem gerðar eru.   Þess vegna hefði verið mjög mikilvægt að betur hefði verið vandað til þess máls sem fór fyrir Héraðsdóm Reykjavíkur sem prófmál.  Nauðsynlegt hefði verið, að málið hefði innihaldið mun ýtarlegri dómskröfur og fjölbreyttari.  En því var ekki fyrir að fara.  Lýsing valdi málið, valdi lögfræðingin varnaraðila og færa má rök fyrir því að fyrirtækið hafi líka valið dómarann.  Málið var handvalið með lítt reyndan lögfræðing varnaraðila og dómarinn var bara að tryggja að málið kæmist til Hæstaréttar án þess að rugga bátnum.  Síðan má færa rök fyrir því að dómarinn hefði átt að segja sig frá málinu vegna tengsla annars lögmannsins við eiginmann sinn.

Skoðum eftirfarandi:

• Hver ákvað að bílalánamál hjá Lýsingu ætti að vera prófmál?  Lýsing, hugsanlega í samráði við Samtök fjármálafyrirtækja. 
• Hver ákvað að þetta tiltekna mál ætti að vera prófmál?  Lýsing. 
• Af hverju fékk þetta mál að verða prófmál?  Vegna þess að Lýsing tók sprettinn og tróðst framfyrir í röðina. 
• Hver ákvað dómskröfur í málinu?  Lýsing og hugsanlega lögfræðingur varnaraðila sem hafði nánast enga þekkingu á svona málum. 

Haft var eftir lögmanni Lýsingar, Sigurmar K. Albertssyni, að hann vildi ekki sjá þennan Björn Þorra aftur í réttarsalnum!  Nei, Sigurmar K. Albertsson þorði ekki að mæta karlmanni, þannig að hann valdi líttreyndan héraðsdómslögmann. 

Greinargerð varnaraðila fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur er við fyrstu sýn ágæt.  Hún tæpir á öllu mögulegu, en síðan vantar að fylgja málum eftir.  Ekki er gerð alvarleg tilraun til að hrinda kröfu um seðlabankavexti á grunni þess að greinar 3 og 4 í lögum nr. 38/2001 séu frávíkjanlegar og mjög ströng skilyrði eru fyrir því að hægt sé að nota þær.  2. gr. vaxtalaga er nefnd á einum stað í greinargerðinni, en í upptalningu á lagatilvísunum er ekki minnst á hana.  Ég hef ekki séð greinargerðina fyrir Hæstarétti, en þeir sem hlustuðu á munnlegan málflutning þar fengu það á tilfinninguna, að hæstaréttarlögmaðurinn sem flutti málið hafi ekki séð skjalið fyrr en þá um morguninn.  A.m.k. rak hann oft í vörðurnar.  Get ég ekki ímyndað mér að slíkt sé vænlegt til árangurs.

Feluleikur í kringum málið

Við sem höfðum staðið á haus í réttindabaráttunni urðum mjög hissa, þegar okkur var tilkynnt að dómur væri að ganga í vaxtamáli hinn 23. júlí 2010.  Bíddu nú við hvenær var þetta mál undirbúið?  Komu einhverjar stórar kanónur að undirbúningi varnarinnar?  Fór vörnin eftir því sem fyrir hana var lagt?  Stærsta spurningin sem brann á mér var:  Er þetta mál heppilegt sem prófmál?  Svarið við síðustu spurningunni var skýrt NEI.  Þetta mál var vonlaust sem prófmál nema til að vernda hagsmuni fjármálafyrirtækjanna.

Niðurstaðan var að velja skássta kostinn af slæmu kostunum, þ.e. bestu verstu lausn.   Héraðsdómari bar fyrir sig að það væri minnst íþyngjandi niðurstaðan fyrir neytandann.  Hæstiréttur var nú ekkert að velta sér upp úr neytendarétti og dæmdi út frá 4. gr. vaxtalaga.  Svona á þetta að vera, punktur!

Var til eðlileg niðurstaða?

Vissulega verður rétturinn að hafa einhverja leiðsögn, þ.e. ekki er hægt að fara í einhverja tilviljunarkennda vegferð.  Fyrir það fyrsta mátti rétturinn ekki hrófla við vöxtum afturvirkt, það leiðir af bæði lögum nr. 121/1994 um neytendalán og 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga.  Út frá því sem ég bendi á að ofan bannaði 2. gr. vaxtalaganna  réttinum slíka afturvirka breytingu.  Síðan er það hinn stóri misskilningur Hæstaréttar að ekki hafi verið hægt að skipta út LIBOR viðmiði fyrir annað viðmið.  LIBOR viðmiðið er eingöngu tilvísun í það hvernig fjármálafyrirtækið sagðist fjármagna sig en ekki hvernig lánið var í raun og veru fjármagnað og greitt út.  Það var greitt út í krónum. LIBOR viðmiðið var heldur ekki ráðandi hluti vaxtanna, heldur var það vaxtaálagið, a.m.k. hjá stærstum hluta lántaka.  Hæstaréttur hefði því átt að skipta út LIBOR viðmiðinu fyrir viðmið sem fjármálafyrirtækið, í þessu tilfelli Lýsing, sannanlega notaði. 

Hér steytir aftur á því, að ekki var gerð dómskrafa um neitt á milli niðurstöðu Hæstaréttar og þess að samningsvextir héldust áfram.  Rétturinn gat því ekki einu sinni dæmt að fullnaðarkvittanir giltu, eins og niðurstaðan var 15. febrúar sl., þar sem krafa um slíkt var ekki höfð uppi. Raunar er ekki minnst einu orði á fullnaðarkvittun í greinargerð verjanda í málinu fyrir héraðsdómi.

En gat Hæstiréttur vikið frá dómskröfum? Já, hann ekki bara gat það, honum bar það samkvæmt ítrekuðum niðurstöðum Evrópudómstólsins, þar dómstóllinn hefur sagt að dómstólar eigi alltaf að huga að neytendavernd þó svo að krafa um slíkt sé ekki höfð uppi.

Málið sjálft

Ekki verður vikið frá þessari umræðu án þess að tala um málið sjálft.  Þetta var uppgjörsmál, þar sem viðkomandi lántaki hafði skilað inn bifreið eftir að hann komst í vanskil.  Hann hafði ekki haft upp neinar mótbárur um að lánið væri ólöglegt áður en hann komst í vanskil (að ég best veit) og eindaði á því að skila bifreiðinni.  Út frá þeim grunni var vitað að Lýsing gæti krafið hann um dráttarvexti fyrir allan tímann frá því að bifreið var skilað fram að dómsdegi.  Lánið hafði verið tekið í nóvember 2007 og því hafði viðkomandi ekki átt bifreiðina nema mjög skamman tíma áður en krónan féll í mars 2008.  Allir útreikningar hefðu því komið betur út fyrir lántaka af þeim sem gerð var dómskrafa um.

Héraðsdómur dæmdi í málinu út frá því að dómskröfu lántaka var hafnað (um samningsvexti) og féllst á síðustu þrautavarakröfu Lýsingar vegna þess að hún var minnst íþyngjandi fyrir lántaka.  Þ.e. héraðsdómur féll á neytendarétti en ekki beinni tilvísun í lög nr. 38/2001.

Hæstiréttur stikar alveg framhjá niðurstöðu héraðsdóms, þó svo að útkoman verði sú sama.  Báðir aðila hunsa 2. gr. vaxtalaga.

Málið í dómi nr. 471/2010 var gjörsamlega galið sem fordæmismál hvernig sem á það er litið.  Mikilvægt er að látið verði reyna á niðurstöðu þess í nýju máli fyrir Hæstarétti.  Í dómi nr. 600/2011, þá segir meirihluti réttarins að niðurstaðan í máli nr. 471/2010 hafi hreinlega verið röng.  Rangur lagaskilningur verður bara leiðréttur til framtíðar, er kjarninn í niðurstöðunni 15. febrúar 2012.  Í máli nr. 471/2010 er niðurstaðan að endurreikna vexti frá upphafi, þrátt fyrir greidda gjalddaga.  Þessir dómar eru ekki samhljóma.  Ekki er nóg að segja að aðrar kröfur hafi ekki verið fyrir dómi, því Hæstiréttur getur óskað eftir nýjum útreikningum og honum ber að vernda rétt neytenda, þó svo slíkum vörnum sé ekki haldið uppi af hálfu neytandans.

Fjármálafyrirtækin segjast hafa fært lán upp á 185 ma.kr. niður um 146 ma.kr. en bókfæra þau samt á 117 ma.kr.! Eigum við að trúa þessu?

Eitt er það FME og aðrir opinberir aðilar eru orðnir ansi góðir í.  Það er að velja orð, þannig að hægt sé að fela sannleikann.  Minnisblaðið sem FME gaf út vegna áhrifa af dómi Hæstiréttar í máli nr. 600/2011 er engin undantekning frá þessum orðaleik.  Eins og ég segi í nýlegri facebook færslu:

Mér sýnist FME vera í orðaleik. Minnisblaðið miðar við hve mikið kröfuvirðið lækkar niður fyrir bókfært virði. Ekki hve mikið kröfuvirðið lækkaði, en hægt er að ráða það af orðum FME að kröfuvirðið í árslok 2011 hafi verið talsvert umfram bókfært virði. Tjón fjármálafyrirtækjanna er því 165 ma.kr. plús mismunurinn á kröfuvirði og bókfærðu virði 31/12 2011 og átti þessi mismunur að vera uppistaðan í hagnaði bankanna næstu árin.

Samkvæmt upplýsingum í minnisblaðinu var bókfært virði þeirra lána sem FME telur falla undir dóminn frá 15. febrúar um 668 ma.kr. hinn 31.12.2011.  Já, bókfærða virðið er þetta, en síðan segir FME að kröfuvirðið muni lækka um 165 ma.kr. niðurfyrir þetta bókfærða virði.  Áhugavert væri að vita hvert kröfuvirðið var um áramót, því það er munurinn á kröfuvirðinu þá og kröfuvirðinu núna sem skiptir máli.

Þessi aðferð að tala um bókfært virði í stað kröfuvirðis hefur áður verið notuð.  Það var í svari FME til nefndarsviðs Alþingis hinn 27. júlí 2010.  Þá var tilgreint að bókfært virði lána fyrirtækja hefði verið hinn 31.03.2010 840,9 ma.kr., húsnæðislán einstaklinga voru upp á 78,5 ma.kr., bílalán einstaklinga voru 61,4 ma.kr. og önnur lán einstaklinga voru 45,7 ma.kr. eða alls 1.026,5 ma.kr.  Ég hef ekki á reiðum höndum upplýsingar um hvað fjármálafyrirtækin segjast hafa lækkað lán fyrirtækja mikið, en í upplýsingum á heimasíðu Samtaka fjármálafyrirtækja, þá hafa þau fært niður bílalán einstaklinga um 38,5 ma.kr. um síðustu áramót og fasteignalán þeirra um 108 ma.kr. eða alls um 146,5 ma.kr.  Vissulega hafa einhverjir vextir lagst á þessi lán frá 31.03.2010, en ef við drögum 108 ma.kr. frá 78,5 ma.kr. þá kemur í ljós að fjármálafyrirtækin hafa lækkað gengistryggð fasteignalán heimilanna um 29,5 ma.kr. meira en nam bókfærðu virði þeirra meðan þau voru ennþá gengistryggð, báru gengistryggða vexti og voru reiknuð út samkvæmt uppsprengdu gengi.

Kannski er best ég setji þetta upp á skýrari hátt:

 

	Ma.kr.
Bókfært virði 31.03.2010
Fasteignalán einstaklinga	78,5
Bílalán einstaklinga	61,4
Önnur lán einstaklinga	45,7
Gengistryggð lán einstaklinga alls	185,6
Bókfært virði 31.12.2011
Gengistryggð lán einstaklinga	117,5
Leiðréttingar til 31.12.2011
Gengistryggð fasteignalán	108
Gengistryggð bílalán	38,5
Gengistryggð lán einstaklinga alls	146,5

Samkvæmt þessu er búið að leiðrétta lán sem voru bókfærð á 140 ma.kr.  hinn 31. mars 2010 um 146,5 ma.kr. og þegar lán sem bókfærð voru á 45,7 ma.kr. og vöxtum er bætt við þau lán sem eru í bókum fjármálafyrirtækjanna, þá var bókfært virði þeirra samt upp á 117,5 ma.kr. um síðustu áramót. 

Sko, ef ég dreg 146,5 ma.kr. frá 185,6 ma.kr. þá fæ ég út mismun upp á 39,1 ma.kr.

Greinilegt er að stærsti hluti "niðurfærslu" fjármálafyrirtækjanna á áður gengistryggðum lánum einstaklinga/heimilanna hefur átt sér stað á heim hluta lánanna sem telst munurinn á bókfærðuvirði og kröfuvirði.  Aðeins 46,5% niðurfærslunnar hefur samkvæmt þessu komið fram í þeim hluta lánanna sem færður er sem eign hjá fjármálafyrirtækjunum, en 53,5% eru tekin af tölu sem hvergi kemur fram opinberlega heldur er hluti af rassvasabókhaldi fyrirtækjanna. Ætli slíkt rassvasabókhald standist alþjóðlega reikningsskilastaðla?

Nú vil ég skora á fjármálafyrirtækin og samtök þeirra að hætta að ljúga að almenningi í landinu.  Segið okkur satt og rétt frá því hver er bókfærð staða áður gengistryggðra lána, hvert er kröfuvirði þeirra, hvað hafa fyrirtækin fært kröfuvirðið niður um mikið ársfjórðung fyrir ársfjórðung frá yfirtöku lánanna og hve mikil er niðurfærslan á bókfærða virði lánanna.  Loks mættu þau segja okkur hvernig bókfærða virðið er fengið, hvernig kröfuvirðið er fengið og hve stór hluti meintrar niðurfærslu er í raun og veru afskrift sem átti sér stað hjá hrunbönkunum, þ.e. Glitni, Kaupþingi og Landsbanka Íslands.  Er til of mikils ætlast að bankarnir segi okkur sannleikann?

Ógnar dómur stöðugleika eða ekki? Misjafnt eftir því hvenær er svarað!

Fjármálaeftirlitið (FME) hefur birt minnisblað um hugsanleg áhrif dóms Hæstaréttar nr. 600/2011 frá 15. febrúar sl.  Samkvæmt frétt á visir.is er niðurstaðan ótvíræð:

Fjármálaeftirlitið (FME) telur að áhrif gengislánadóms Hæstaréttar frá 15. febrúar síðastliðnum og endurreikningar lána vegna hans ógni ekki fjármálastöðugleika.

Samkvæmt minnisblaði FME þá gætu áhrifin af dómnum líklegast orðið til þess að kröfuvirði áður gengistryggðra lána lækkaði um tæplega 165 ma.kr. miðað við bókfært virði þeirra 31.12.2011.  Einnig kemur fram að bankarnir hafi þegar lækkað lánin um  70,5 ma.kr. og líklegt er að 94,5 ma.kr. muni bætast við þegar öll kurl eru komin til grafar.  Af þessum 165 ma.kr. þá eru 46,8 ma.kr. endurgreiðslur sem þurfa að eiga sér stað, en 118,1 ma.kr. leiðir til lækkunar á bókfærðu virði opinna samninga.  Auk þess kemur fram að ríflega 31,1 ma.kr. er vegna lána einstaklinga, en tæplega 133,8 ma.kr. vegna lána lögaðila.

Nú verð ég að viðurkenna, að ég veit ekki hverju skal trúa.  Samkvæmt upplýsingum frá Samtökum fjármálafyrirtækja, þá var búið að niðurfæra lán einstaklinga vegna gengisdóma um 145,5 ma.kr. um síðustu áramót.  Ekki var gefið upp hver niðurfærsla lána fyrirtækja var mikil, en gera má ráð fyrir að sú tala hlaupi ekki á lægri tölu og líklegast mun hærri.  Núna bætast við allt að 165 ma.kr., þannig að ekki er óvarlegt að áætla að niðurfærsla vegna gengisdóma sé vel yfir 500 ma.kr. og bara vegna heimilanna upp á 176,6 ma.kr.

Í svari FME til nefndarsviðs Alþingis frá 27. júlí 2010 vegna spurninga frá viðskiptanefnd og efnahags- og skattanefnd Alþingis, þá kemur fram að áhrif gengisdóma Hæstaréttar nr. 92/2010 og 153/2010 sem gengur 16. júní 2010 gætu orðið 347,7 ma.kr. ef miðað væri við að samningsvextir héldust á lánunum, en 142 ma.kr. ef óverðtryggðir vextir Seðlabanka Íslands kæmu á lánin.  Þá var að mat efnahags- og viðskiptaráðherra, FME og Seðlabankans að hærri talan myndi valda of þungu höggi á bankakerfi, ef samningsvextir héldust, eða eins og haft var eftir Gylfa Magnússyni í Morgunblaðinu 25. júní 2010:

Gylfi Magnússon, efnahags- og viðskiptaráðherra, telur að fjármálakerfi landsins muni vart þola áfallið ef allt fer á versta veg frá sjónarhóli lánveitenda hvað varðar gengistryggð lán í íslenskum krónum. 

Og síðan eru það tilmæli FME og SÍ frá 30. júní 2010 en í þeim segir:

Tilmælunum er ætlað að skapa festu í viðskiptum á fjármálamarkaði og stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi. Stöðugleiki fjármálakerfisins eru mikilvægir almannahagsmunir sem Fjármálaeftirlitinu og Seðlabankanum ber lögum samkvæmt að standa vörð um. Með tilmælunum eru þessar eftirlitsstofnanir að sinna lagaskyldu sem á þeim hvílir.

Tilmælin byggja á þeirri afstöðu fyrrgreindra eftirlitsstofnana að hvorki séu lagaleg né efnahagsleg rök fyrir því að vaxtakjör sem áður tóku mið af erlendum millibankavöxtum haldist áfram eftir að tenging þess hluta höfuðstólsins sem bar slíka vexti við viðkomandi gjaldmiðil hefur verið rofin með dómi Hæstaréttar. Eftirlitsstofnanirnar telja að slík túlkun á niðurstöðu Hæstaréttar, væri hún framkvæmd til hins ýtrasta, fæli í sér svo stórt högg á eigið fé fjármálafyrirtækja að ríkissjóður þyrfti að leggja þeim til umtalsvert nýtt fé. Það er kostnaður sem aðrir samfélagsþegnar bera á endanum.

Takið sérstaklega eftir þessu:

Eftirlitsstofnanirnar telja að slík túlkun á niðurstöðu Hæstaréttar, væri hún framkvæmd til hins ýtrasta, fæli í sér svo stórt högg á eigið fé fjármálafyrirtækja að ríkissjóður þyrfti að leggja þeim til umtalsvert nýtt fé.

Já, fyrir tæplega 22 mánuðum, þá var talið að  lækkun vaxta upp á 347,7 ma.kr. í stað 142,0 ma.kr.fæli í sér svo stórt högg á eigið fé fjármálafyrirtækja að það skerti getu þeirra til að starfa sem fjármálafyrirtæki.  En núna er 165 ma.kr. högg ekki talið ógna fjármálastöðugleika.  Kannski eru það þessir 35 ma.kr. sem skipta öllu máli!

Fá 46,8 milljarða endurgreidda

Stjórnvöld senda frá sér rugltilkynningu - Af hverju má ekki fara rétt með?

Eftir að hafa lesið tilkynningu stjórnvalda sem birt er á vef Stjórnarráðsins, þá botna ég hvorki upp né niður í því sem þar er sagt.  Fyrst er vitnað til þess að almennar niðurfærslur um 20% kosti um 260 milljarða króna og stærsti hluti hennar renni til tekjuhæstu hópanna.  Ég veit ekki hvaðan þessi hugmynd um 20% niðurfærslu er komin og enn síður veit hvaða 1.300 ma.kr. er verið að tala um sem grunn að þessari niðurfærslu.  Þeir útreikningar sem ég hef framkvæmt á niðurfæslu/leiðréttingu hafa alltaf miðað við verðtryggð og óverðtryggð húsnæðislán.  Engum manni dettur í hug að hrófla frekar við áður gengistryggðum lánum.  Í annan stað þá er alltaf gert ráð fyrir að hafi fólk nýtt sér úrræði, þá komi þau til frádráttar því sem fengist í almennum aðgerðum.  Þá vil ég benda á að Guðbjartur Hannesson lýsti því sjálfur yfir á fundi í Þjóðmenningarhúsinu í byrjun desember 2010 að færa ætti verðtryggð húsnæðislán niður um hátt í 100 ma.kr.  Af þeirri upphæð hafa innan við 30 ma.kr. verið nýttir.

Næst eru það vaxtabæturnar.  Guðbjartur segir í tilkynningunni að áætlaðar vaxtabætur séu 17-18 ma.kr.  Rétt er það, en aðeins um 6 ma.kr. eru vegna sérstaks átaks stjórnvalda sem kynnt var 3. desember 2010 og þær eru fjármagnaðar af fjármálafyrirtækjunum.  Restin eru sömu vaxtabæturnar og hafa alltaf verið greiddar.  Að berja sér á brjósti yfir allri upphæðinni er í besta falli hallærislegt.

Leysa greiðsluvandann

Ég tek undir með Guðbjarti Hannessyni, þar sem hann segir að mikilvægast sé "að leysa úr vanda þeirra sem eru í greiðsluvanda" en tek ekki undir með honum að fyrst og fremst eigi að leysa vanda þeirra "sem eru bæði í greiðslu- og skuldavanda".  Menn eiga að gera tvennt: 

Takast þarf á við og leysa vanda þeirra sem eru í greiðsluvanda og síðan þarf að takast á við vanda þeirra sem eru í tekjuvanda. 

Hvenær ætla menn að átta sig á því að skuldavandi er ekki málið nema að honum fylgi greiðsluvandi eða að viðkomandi þarf að selja og situr eftir með hluta af lánum sem áður voru á hinni seldu eign.

Í vinnu sérfræðingahóps um skuldamál heimilanna kom fram að umtalsverður hópur fólks/heimila hefur ekki  efni á framfærslu sinni samkvæmt naumhyggju viðmiðum Umboðsmanns skuldara, hvað þá að hafa pening fyrir húsnæði.  Þetta hefur heldur betur komið í ljós á undanförnum mánuðum.  Atvinnuleysisbætur, örorkulífeyrir, ellilífeyrir og lægstu laun eru allt undir þeim mörkum sem fólk þarf til að framfleyta sér.  Á fundi með ráðherrum og bankamönnum í Þjóðmenningarhúsinu í nóvember 2010 benti ég sérstaklega á þetta.  Þá eins og oft er ekki hlustað á þá sem flytja leiðinlegu skilaboðin.

Hlægileg er sú fullyrðing stjórnvalda að breytingar á vaxtabótum sem tóku gildi í fyrra skipti einhverju máli.  Þó fjölskylda fái viðbótarvaxtabætur upp á 300.000 kr., þá hefur það ekkert að segja þegar gatið er 50-70 þ.kr. á mánuði, ef ekki mun stærra.  Hvaða djók er það að halda að 25.000 kr. á mánuði breyti einhverju.

110% leiðin

Síðan segir að greiningin horfi framhjá 110% leiðinni.  Hér er rétt að staldra við.  110% leiðinni var samkvæmt útreikningum sérfræðingahópsins ætlað að ná til 1.470 heimila miðað við að eingöngu væri notað fasteignamat húsnæðis viðkomandi fjölskyldu og ekkert annað.  Bankarnir hafa mjög oft notað markaðsverð og síðan bætt við öllum eignum sem hægt hefur verið að tína til.  1 m.kr. eign í bifreið skerðir niðurfærsluna um 1.100.000 kr.  Skuldlaus tjaldvagn sem ekki er hægt að koma í verð er metinn upp úr öllu valdi og 110% vandvirðis er dregið frá. 

72.762 heimili voru með fasteignalán samkvæmt gögnum sem sérfræðingahópurinn vann með.   Af þeim voru 62.009 heimili talin ráða við allar afborganir húsnæðis- og bílalána, en inn í töluna vantaði námslán og a.m.k. hluta neyslulána.  Við getum því sem sanni sagt að greiðslugeta talsvert færri heimila var ekki næg til að greiða af öllum lánum.  Af þessum mismun, þ.e. 10.751 heimili, þá gáfu útreikningar sérfræðingahópsins til kynn að 888 heimili kæmust úr greiðsluvanda með 110% leiðinni, 321 einstaklingur, 237 einstæðir foreldrar og 330 hjón.  Það sem vantar upp á 1.470 væru heimili sem ennþá yrðu í greiðsluvanda eftir að hafa farið í gegn um 110% leiðina.  Meðalniðurfærsla þessa hóps væri 14,4 m.kr. og heildarniðurfærslan 12,8 milljarðar kr. eða um 30% af því sem farið hefur í 110% leiðina samkvæmt upplýsingum frá Samtökum fjármálafyrirtækja.  Yfir 70% af niðurfærslum vegna 110% leiðarinnar hafa því farið til heimila sem ekki voru í greiðsluvanda! Alveg er þetta stórkostlegur árangur.

Í tilkynningu stjórnvalda segir:

Í þessu sambandi er rétt að taka fram að 110 prósenta leiðinni var ekki ætlað sérstaklega að taka á greiðsluvandanum en viðurkenna varð þann vanda sem yfirveðsett heimili glímdu  við.

Nú langar mig að rifja upp hvað stjórnvöld sögðu í viljayfirlýsingu frá 3. desember 2010:

Til að flýta fyrir óhjákvæmilegri aðlögun áhvílandi veðskulda á íbúðarhúsnæði landsmanna að verðmæti eignanna og greiðslugetu skuldara verður boðið upp á hraðari úrlausn skv. því sem hér segir:

Séu áhvílandi íbúðarskuldir að endurmetnum gengisbundum lánum umtalsvert hærri en nemur verðmæti veðsettrar eignar býðst skuldara að fá eftirstöðvar láns færðar niður að 110% af verðmæti fasteignar, enda uppfylli hann önnur skilyrði þessa úrræðis.

Ég gerði það af stráksskap mínum að feitletra orðið "greiðslugetu".  Já, 110% leiðinni var ætlað að vera skref í átti að laga áhvílandi veðskuldir að greiðslugetu, en núna var henni "ekki ætlað sérstaklega að taka á greiðsluvandanum".  Gullfiskaminni stjórnvalda getur stundum verið kostulegt.

Yfirveðsetning minnkað vegna dóma Hæstaréttar

Samkvæmt gögnum SFF höfðu um áramót 16.475 heimili fengið úrlausn samkvæmt 110% leiðinni.  Sú staðreynd breytir engu um hvort yfirveðsettum heimilum hefur fækkað eða fjölgað.  Sama á við um sérstakar vaxtabætur eða raunar nokkur önnur úrræði sem stjórnvöld hafa staðið fyrir.  Eitt atriði er með krókaleiðum hægt að tengja við stjórnvöld, en það er hækkandi fasteignamat!  7% hækkun fasteignamats sem tók gildi um síðustu áramót fækkaði í hópi yfirveðsettra einfaldlega vegna þess að verðmæti/veðrými jókst.

Samkvæmt tölum hagfræðinga Seðlabankans voru 8.642 heimili með gengistryggð fasteignalán.  Í tilkynningu stjórnvalda er þess getið að yfirskuldsettum heimilum hafi fækkað úr 25.876 þegar mest var í 14.412 eða sem nemur 11.464 heimilum.  Líklegt er að dómar Hæstaréttar hafi fækkað þeim um hátt í 8.600 vegna fasteignalána og síðan er spurning hve mikið þeim hefur fækkað vegna bílalán annars vegar og hækkunar fasteignamats hins vegar.  Ég held að mér sé a.m.k. óhætt að segja, að beinar aðgerðir stjórnvalda hafi haft nánast engin áhrif. 

Skuldir heimila lækkuðu milli ára