Blame it on Basel

Það virðist vera sama hvert maður snýr sér alls staðar í hinum vestræna heimi virðast sömu einkennin poppa upp.  Fyrst sér maður mikla hækkun húsnæðisverðs og liggur við ótakmarkaðan aðgang að ódýru lánsfé til stórra fjárfestinga á síðustu árum og síðan síðustu 12 mánuði mikinn viðsnúning með þurrð á lánfjármarkaði og afturkipp á húsnæðismarkaði.  En hvernig stóð á því að allt í einu var alls staðar hægt að fá nær ótakmarkað lánsfé?

Ástæðunnar er að leita til stofnunar sem heitir Bank for international settlements (BIS) og er með höfuðstöðvar í Basel í Sviss.  BIS er banki seðlabanka og sem slíkur samstarfsvettvangur seðlabanka um allan heim.  BIS var stofnaður 17. maí 1930 og er því elsta alþjóðlega fjármálastofnun í heiminum.  Meðal ákvarðana sem teknar eru innan BIS eru um peningalegan og fjárhagslegan stöðugleika.  Í þeim tilgangi hittast á tveggja mánaða fresti á vegum BIS seðlabankastjórar og aðrir yfirmenn seðlabanka í heiminum til að ræða um peningaleg og fjárhagsleg málefni.  Það sem þar er rætt er líklegast ofar skilningi flestra okkar sem teljumst leikmenn í þessu samhengi, en það hefur mikil áhrif á líf okkar.  A.m.k. fjárhagslegt líf okkar.

Innan BIS starfa fjölmargar nefndir, en ein þeirra, sem gengur undir heitinu Basel Committee on Banking Supervision, er samráðsvettvangur um málefni sem snerta bankaeftirlit.  Markmið hennar er að auka skilning á veigamiklum eftirlitsatriðum og efla gæði bankaeftirlits/fjármálaeftirlits.  Helsta viðfangsefni nefndarinnar er hvernig meta á og fást við alls konar áhættu í rekstri banka og fjármálastofnana.  Þetta er gert með alls konar reglum og leiðbeiningum, svo sem um bókhald og endurskoðun, vandamál í bankastarfsemi, reglur um eiginfjárhlutfall og markaðsáhættu, greiðsluhæfi, peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka, rekstraráhættu, áhættustjórnun og gegnsæi og afhjúpun.  Eins og sjá má af þessari upptalningu eru verkefni nefndarinnar stór og hefur hún verið ákaflega dugleg við að senda frá sér alls konar reglur, tilmæli og leiðbeiningar, sem með litlum töfum hafa verið teknar upp hér á landi.  

Margar af reglum, tilmælum og leiðbeiningum BIS gefa mönnum eins og mér fjölmörg tækifæri til að veita fjármálastofnunum ráðgjöf um áhættu- og öryggisstjórnun og er það ástæðan fyrir því að ég hef kynnt mér málefni stofnunarinnar.  En það er ekki það sem ég ætlaði að fjalla um. 

Árið 1988 var gefið út mikið regluverk sem gengur undir heitinu Basel Capital Accord, en því var m.a. ætlað að ákvarða reglur um eiginfjárkröfur fyrir fjármálastofnanir, um eftirlitsferli og markaðshegðun.  Þekktasta krafan í þessum reglum er um 8% eiginfjárhlutfall vegna útlána, þ.e. til þess að fjármálastofnun gæti lánað einstaklingum eða fyrirtækjum 100 kr., þá varð hún að eiga á móti 8 kr. í eigin fé.  Á þessu voru undantekningar og var notaður áhættustuðull til að lækka eða hækka kröfuna. 

Árið 2001 var gefin út endurskoðuð og mun ítarlegri útgáfa sem gengur undir heitinu The New Basel Capital Accord eða Basel II.  Í þessari nýju útgáfu voru gerðar ýmsar breytingar á kröfum til áhættustjórnunar og ætla ég ekki að þykjast þekkja þær allar.  Þó veit ég af tveimur mikilvægum breytingum.  Önnur snertir störf mín sem ráðgjafa, en hún snýst um rekstraráhættu, og hin snýr að kröfu um eiginfjárhlutfall útlánastofnana og er líklegast völd af öllum þeim vandræðum sem hafa verið að hellast yfir fjármálakerfi Vesturlanda undanfarið ár eða svo.

Bæði í útgáfunni frá 1988 og þeirri nýju er notast við áhættustuðul til að draga úr eða auka eiginfjárkröfur.  Í 1988 reglunum giltu mun strangari reglur um t.d. hvaða veðlán gátu verið með "afslætti" en í nýju reglunum.  Þannig voru það fyrst og fremst lán á fyrsta veðrétti sem gátu veitt slíkan "afslátt", en í reglunum frá 2001, þá fá öll lán til einstaklinga með veði í íbúðarhúsnæði 50% afslátt frá kröfum um eiginfjárhlutfall.  Auk þess lækkuðu kröfur vegna útlána til "traustra" fyrirtækja úr 100% niður í 50%.  Þessum reglum var hrint í framkvæmd hér á landi með reglum Seðlabankans um eiginfjárhlutfall fjármálafyrirtækja nr. 530/2003 frá 30. júní 2003.  Með reglunum var útlánageta fjármálafyrirtækja nokkurn veginn tvöfölduð á einni nóttu.  Bankar sem áður gátu lánað 100 kr. fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé, gátu nú lánað 200 kr. gegn þessum 8 kr. til "traustra" fyrirtækja eða gegn fasteignaveði í íbúðarhúsnæði.  Á móti var gerð stífari krafa til greiðsluhæfi lántakenda.

Hér á landi gerðist það til að byrja með að útlán til fyrirtækja jukust, sem m.a. dró vagninn í landvinningum fyrirtækja erlendis og viðskipti í Kauphöllinni urðu líflegri.  Án þess að vita það, þá reikna ég með að svipað hafi gerst í nágrannalöndum okkar, ásamt því að lán til fasteignakaupa jukust, sérstaklega í Bandaríkjunum.  Þar fór að bera meira á hinum svo kölluðu undirmálslánum, en það skal tekið skýrt fram að þau höfðu þá verið við líði í um 10 ár.  Hér á landi fóru þessi lán til að byrja með í litlu mæli til fasteignakaupa, en það átti eftir að breytast. 

Með ákvörðun Árna Magnússonar, þáverandi félagsmálaráðherra, um að hækka lán Íbúðalánasjóðs og lánshlutfall sumarið 2004, var varpað sprengju inn á íbúðalánamarkaðinn.  Bankarnir ákváðu að fara í samkeppni, enda áttu þeir ónýtta mikla lánamöguleika.  Eftirleikinn þekkja allri. 

En þessu var ekki lokið. Í nóvember 2005 gaf BIS út nýtt plagg, International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, þar sem gerðar eru nokkrar breytingar á Basel II reglunum.  Meðal þeirra breytinga var að áhættustuðullinn vegna fasteignaveðlán á íbúðarhúsnæði var lækkaður úr 50% í 35%.  Þessu fylgdu aftur strangar reglur um greiðsluhæfi.  Lesa má það úr kröfum BIS að 100% lán til íbúðakaupa væru í raun bönnuð, en útfærsla á því var sett í hendur fjármálaeftirlits viðkomandi lands.  Hér á landi kom þessi breyting til framkvæmda með reglum Seðlabankans nr. 215/2007 um eiginfjárkröfur og áhættugrunn fjármálafyrirtækja frá 2. mars 2007. Afleiðingin var að útlánageta fjármálafyrirtækja hafði aukist í kr. 285 fyrir hverjar 8 kr. í eigin fé eða um 185% frá því vorið 2003.

Þessi síðasta breyting hafði þau áhrif hér á landi, að fasteignaverð tók nýjan kipp upp á við.  Fram að útgáfu reglna nr 215/2007 hafði hægt á hækkunum og einnig verðbólgunni.  Stýrivextir voru talsvert háir þar sem Seðlabankinn var ennþá að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum.  Það er því alveg með ólíkindum að þessi breyting á eiginfjárkröfum hafi verið gerð í mars 2007 í liggur við í miðri skammaræðu seðlabankastjóra um óraunhæfar hækkanir á fasteignaverði og að ekki væri búið að ná tökum á verðbólgunni.  Ekki er því fyrir að fara að BIS hafi sett kvaðir á Seðlabankann, því í greininni þar sem fjallað er um 35% áhættustuðulinn, segir að hvert þjóðland taki sjálfstæða ákvörðun um það hvort áhættustuðullinn gæti verið of lágur fyrir aðstæður í landinu:

73  National supervisory authorities should evaluate whether the risk weights in paragraph 72 are considered to be too low based on the default experience for these types of exposures in their jurisdictions. Supervisors, therefore, may require banks to increase these risk weights as appropriate.

Þó kenna megi Basel II reglunum og BIS að nokkru um, þá þurfti Seðlabanki Íslands ekki að lækka áhættustuðulinn og opna þannig fyrir meira lánsfé til fasteignakaupa.  Málið er að Seðlabanki Íslands var líklega ekki einn um þetta.  Ekki að ég hafi kannað það, en mig grunar að aðrir seðlabankar hafi tekið nákvæmlega sömu skref og því Davíð og co talið þetta þvingaðan leik til að jafna samkeppnisstöðu íslensku bankanna.  Munurinn er bara sá að Seðlabanki Íslands var að berjast við að ná verðbólgumarkmiðum sínum, en aðrir ekki.  Kannski fóru íslensku bankarnir óvarlega með nýfengið frelsi, en það er hlutverk Seðlabankans að setja leikreglurnar og ef þær eru of rúmar, þá er ekki hægt að gagnrýna bankana fyrir að notfæra sér það.

Athugasemdir

[Magnús Orri Einarsson (IP-tala skráð) 15.4.2008 kl. 08:40]

Áhugaverð og fróðleg grein. Þetta eru hlutir sem eru flestum huldir, held ég. Finnst reyndar að þetta sé eitthvað sem blaðamenn landsins hefðu átt að vera búnir að fjalla um fyrir löngu.

[Marinó G. Njálsson, 15.4.2008 kl. 08:56]

Takk fyrir það, Magnús.  Markaðurinn fjallaði eitthvað um þetta fyrir nokkrum árum, en ég viðurkenni að sú grein fór framhjá mér.  Ástæðan fyrir því að ég veit það, er að ég sendi Hafliða Helgasyni, þáverandi blaðamanni Markaðarins, tölvupóst um þetta í október 2005 og hann sagði mér af umfjöllun Markaðarins.

Ég var að skoða þennan póst betur rétt í þessu og þar rakst ég á enn einn þátt sem ég var búinn að gleyma.  Eiginfjárkrafan tengist líka lánstíma, þannig að lán til lengri tíma vega minna í útreikningum en lán til skamms tíma.  Áður en breytingarnar urðu á íbúðalánamarkaðnum haustið 2004, þá voru húsnæðislán bankanna almennt til 5 - 10 ára meðan nýju lánin voru til 20 - 40 ára.  Það jók útlánagetu þeirra líka.  En enn og aftur bankarnir voru bara að vinna innan þess ramma sem Seðlabankinn hafði skapað þeim.

[Kristjana Bjarnadóttir, 15.4.2008 kl. 19:50]

Takk fyrir fróðlegan pistil. Tek undir að það mætti fjalla meira um þetta á þessum nótum.

Er þetta það sem einnig hefur verið kallað bindiskylda?

[Sigurður F. Hafstein (IP-tala skráð) 15.4.2008 kl. 20:04]

Sæll Marinó. 

Mjög góð grein og áhugaverð.  Því miður virðist allt of óalgengt að fyrirbrigði séu krufin til mergjar og að reynt sé að skilja samhengið á milli þeirra í efnahagsmálum.  T.d. hafa komið fram ótrúlega flóknar, greindarlegar og alrangar skýringar "sérfræðinga" á því af hverju eðlilegt sé að húsnæðisverð í svo til óbyggðu landi með nægum aðgangi að ódýru vinnuafli (útlendingum) til húsasmíða sé svo hátt að venjulegt launafólk hafi vart efni á kaupum.

Úr stærðfræðinni þekkir maður að yfirleitt er best að nota augljósustu röksemdarfærsluna.  Hin þekkta skúffuregla segir t.d. að ef n hlutum er dreift á m skúffur, þar sem n>m, að þá eru í a.m.k. einni skúffu fleiri en einn hlutur.  Önnur útgáfa er að ef n hlutum (fjölskyldum) er dreift á m skúffur (íbúðir), þar sem n<m, að þá er a.m.k. ein skúffan (íbúðin) tóm.  

Af þessu leiðir að fasteignaverð getur ekki annað en hrunið, þrátt fyrir "greiningar" bankastarfsmanna og fasteignasala (sem reyndar hafa líka mikilla hagsmuna að gæta), ef byggt er mun meira en nokkur eftirspurn er eftir.

Kær kveðja, Sigurður 

[Gísli Tryggvason, 15.4.2008 kl. 22:53]

Mjög athyglisverð greining á mannamáli.

[Marinó G. Njálsson, 15.4.2008 kl. 22:57]

Kristjana, bindiskylda er annar hlutur.  Hún er notuð til að ýmist takmarka eða auka við getu bankanna til útlána.  Bindiskyldan tengist innlánum á þann hátt að 10% bindiskylda segir að viðskiptabanki þarf að leggja 10% af innlánum sínum inn á bundinn reikning hjá Seðlabankanum.  Hærri bindiskylda gerir það að verkum að banki getur lánað út minna hlutfall af innlánum sínum og með því minnkar peningamagn í umferð.  Þannig hefði Seðlabanki, t.d., geta notað hækkun á bindiskyldu sem mótvægisaðgerð við lækkun áhættustuðulsins og þannig binda meira af handbæru fé á reikningum í Seðlabankanum. 

Það vill svo til að á árinu 2003, um leið og áhættustuðullinn var lækkaður í fyrra skiptið, lækkaði Seðlabankinn bindiskyldu sína frá 4% niður í 2%.  Það hafði í för með sér að losað var um 20 milljarða í bankakerfinu (skv. sérefni KB banka um efnahagsmál frá 28. maí 2004) sem hægt var að nota til útlána.  Það má því segja að Seðlabankinn ýtti á tvo vegu undir aukin útlán bankanna, með lækkun eiginfjárkröfu og lækkun bindiskyldu.

[Marinó G. Njálsson, 15.4.2008 kl. 22:58]

Takk fyrir það, Gísli.

[Sævar Helgason, 15.4.2008 kl. 23:06]

Þetta er mikill fróðleikur um spilverkið í þeirri krísu sem fjármálastofnanir heimsins (og við ) erum nú í.  Takk fyrir

[IG (IP-tala skráð) 16.4.2008 kl. 00:31]

Þessi grein er góð og gild. Hún hefur samt sáralítið með lausafjárkreppuna að gera. Basel II reglurnar eru ekki ástæða hennar. Það skiptir mun meira máli að bandarískir bankar gátu nýtt sér ákveðin ákvæði í reikningsskilastöðlum sem heimiluðu þeim að koma húsnæðislánavöndlum af efnahagsreikningum sínum án þess að losa sig að fullu við áhættuna af þeim. Svo er kjarni málsins kannski aðallega sá að fleiri milljarðar dollara voru lánaðir til fólks sem var ekki í nokkurri aðstöðu til að endurgreiða lánin. Bein útlánatöp og heimskulegt fyrirkomulag húsnæðislána í BNA eru rót vandans. Ekki Basel II, ekki fjárfestingar íslenskra banka erlendis og ekki Seðlabanki Íslands. Hins vegar er það líklegt að menn endurmeti Basel II reikniregluna fyrir fasteignalán.

Niðursveiflan mun standa þangað til fasteignamarkaðurinn í BNA er búinn að jafna sig. Þegar framboð og eftirspurn hafa náð saman þar aftur. Það ætti að taka 8-9 mánuði.

[Marinó G. Njálsson, 16.4.2008 kl. 09:17]

Ágæti IG, ég er ekki að fjalla um lausafjárkreppuna.  Strax í fyrstu málsgrein set ég fram spurningu sem hljóðar svona:

En hvernig stóð á því að allt í einu var alls staðar hægt að fá nær ótakmarkað lánsfé?

Innlegg mitt fjallar því um það, en ekki lausafjárkreppuna.  Útfærsla seðlabanka út um allan heim á Basel II reglunum varð til þess að auðvelt var að komast í ódýrt lánsfé sem í framhaldinu leiddi til mikillar hækkunar á fasteignaverði og auknum möguleikum fyrirtækja á skuldsettum yfirtökum, svo dæmi séu tekin.

Ég er alveg sammála þér að tímabært er að endurmeta áhættuastuðulinn fyrir fasteignalán og hækka hann aftur upp í 0,5, en það þarf ekki að blanda Basel nefndinni í það.  Í reglunum frá 2005 er það lagt í hendurnar á heimamönnum í hverju landi að ákveða hvort stuðull upp á 0,35 sé raunhæfur.

Varðandi niðursveifluna í Bandaríkjunum, þá virðist fólk halda að hún hafi hafist á síðasta ári.  Það er ekki rétt.  Stórir bankar voru farnir að leysa til sín húsnæði í Bandaríkjunum í miklu mæli mun fyrr (t.d. Deutche Bank) meðan aðrir voru að afskrifa háar fjárhæðir (t.d. HSBC sem afskrifaði 10,5 milljarða USD vegna 2006).  Vandamálið var að menn sváfu á verðinum eða höfðu ekki svigrúm til að bregðast við.  Þrátt fyrir þetta voru vöndlar með húsnæðislánabréfum settir í flokk með bandarískum ríkisskuldabréfum langt fram eftir ári 2007.  Sjá nánar innlegg mitt frá 3. apríl Eru matsfyrirtækin traustsins verð?

[Kári Harðarson, 16.4.2008 kl. 14:26]

Þegar ríkisstjórnir prentuðu peninga í gamla daga var augljóst að það myndi valda verðbólgu, Þjóðverjar gerðu það til að fjármagna sinn stríðsrekstur og markið hrundi svo lágt að menn brenndu það sér til hita.

Ég skil ekki af hverju ríkisstjórnir heimsins hafa nánast gefið bönkunum leyfi til að prenta peninga fyrir sína hönd, en það er það sem gerist þegar banki má lána peninga sem hann á ekki.

Ætti rétturinn til að prenta peninga ekki að vera einn af valdasprotunum sem stjórnir láta ekki af hendi við hvern sem er?  Þetta gengur jafnvel svo langt að stjórnir fá lán hjá bönkum í stað þess að prenta peninga sjálfar.  Ég skil ekki...