Hver er hin raunverulega niðurstaða EFTA-dómstólsins?

Stóridómur var kveðinn upp í morgunn um verðtryggingu neytendasamninga.  Það er skoðun margra að dómurinn sé fullnaðarsigur fyrir fjármálafyrirtækin, en ég er alls ekki sammála því.  Ég held raunar að álit EFTA-dómstólsins sé kjafthögg á framkvæmd verðtryggðra neytendasamninga á Íslandi.

Megin niðurstaðan er að málinu er vísað til héraðsdóms og Hæstaréttar að koma með sína úrskurði, en þeir úrskurðir skuli fylgja í öllum megindráttum leiðbeiningum EFTA-dómstólsins.  Og þær leiðbeiningar segja ansi margt.  Vil ég raunar ganga svo langt að þær felli verðtryggða neytendasamninga eins og framkvæmd þeirra hefur verið frá upphafi.

Hér fyrir neðan eru þau atriði sem mér finnst skipta mestu máli í áliti EFTA-dómstólsins.  Ég sleppi með öllu innleggi annarra og vangaveltum um þau innlegg.

Almennt

Niðurstaða EFTA-dómstólsins, að vísa úrskurði í því máli sem var til umfjöllunar til landsdómatóla (héraðsdóms og Hæstaréttar), er í samræmi við það sem ég sagði í innleggi á facebook í gær.  Þar sagði ég m.a.:

Ég hef trú á því, að EFTA-dómstóllinn muni vísa þessu máli heim með leiðbeiningum um túlkun tilskipunarinnar. EFTA-dómstóllinn mun ekki taka ákvörðun eða koma með niðurstöðu, sem hefur mikil áhrif á efnahagslegar forsendur fjármálamarkaðarins. Miðað við orð Bjarna Benediktssonar, fjármálaráðherra, um möguleg efnahagsleg áhrif niðurstöðunnar, þá reikna ég með að EFTA-dómstóllinn fari millileið, þ.e. viðurkenni að rangt sé haft við, en gangi ekki svo langt að segja þetta sé ólöglegt og bæta þurfi neytendum upp skaðann.

Rétt er að það fellur undir landsdómstóla að vega og meta ýmsa hluti og taka ákvarðanir um álitaefni, en honum ber að fara eftir leiðbeiningum EFTA-dómstólsins, eins og EFTA-dómstóllinn segir í öllum sínum svörum.  En leiðbeiningarnar, sem dómstóllinn gefur, eru ansi ítarlegar og benda flestar í þá átt að mjög margir meingallar eru á framkvæmd verðtryggðra lánasamninga neytenda.

Fyrsta spurning

Úr umfjöllun um 1. spurningu segir m.a.:

Við aðstæður þegar slíkt ójafnvægi myndast, þrátt fyrir skilyrðið um ,,góða trú“, verður landsdómstóllinn að meta hvort seljandi eða veitandi sem kemur fram við neytanda af sanngirni og réttlæti geti réttilega talið að neytandinn hefði fallist á slíkan samningsskilmála ef um hann hefð i verið samið sérstaklega." 

Hér er hreinlega verið að ýja að því, að einstaklingur með verðtryggðan lánasamning geti verið beittur órétti á tímum mikillar verðbólgu.

Af ofangreindum athugasemdum má sjá að tilskipunin leggur ekki skilyrðislaust bann við verðtryggingarákvæðum í samningum um veðlán eins og þeim sem hér um ræðir, þar sem 3. og 4. gr. tilskipunarinnar mæla einungis fyrir um meginreglur við mat á því hvort tiltekinn samningsskilmáli sé óréttmætur og í 3. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar, með hliðsjón af d-lið 2. mgr. viðauka hennar, segir berum orðum að verðtryggingarákvæði teljist ekki óréttmætir skilmálar, í sjálfu sér, ef vísitölubindingin er „lögleg“ og „aðferðin við útreikning verðbreytinga er útskýrð rækilega í samningi.“

Til þess að verðtryggingin sé löglegt samningsákvæði, þarf hún að vera rækilega útskýrð.  (Dómstóllinn segir síðar, að henni þarf að vera rækilega lýst.)  Þar sem við vitum öll að aðferðinni er hvorki lýst né hún útskýrð, þá má af þessu ráða að verðtryggingin sé ósanngjarn samningsskilmáli miðað við núverandi framkvæmd verðtryggðra neytendasamninga.  (Það á líka við um leigusamninga!)

Og áfram úr áliti um fyrstu spurningu:

Það leiðir að sama skapi af viðeigandi ákvæðum viðaukans auk 3. mgr. 3. gr. og 5. gr. tilskipunarinnar að skýrleiki og gæði upplýsinganna um verðtrygginguna sem seljandi eða veitandi veitti neytandanum á undirritunartíma samningsins hefur sérstaka þýðingu við matið (sjá til samanburðar um það atriði, álit Wahls aðallögsögumanns frá 8. maí 2014 í sameinuðum málum C-359/11 og C-400/11 Schulz and Egbringhoff, birt rafrænt, 53. liður). Það er landsdómstólsins að meta hvort skilyrðin um skýrleika og gæði upplýsinga séu uppfyllt.

Áfram er hnýtt í upplýsingagjöfina til neytenda og landsdómstólum gert að vera viss um að hún sé í lagi.  Við vitum öll að svo er ekki.

Allt er þetta tekið saman í eftirfarandi:

Fyrstu spurningunni verður því að svara þannig að tilskipun 93/13/EBE leggur ekki almennt bann við skilmálum um verðtryggingu veðlána í samningum milli veitanda og neytanda. Það er landsdómstólsins að leggja mat á það hvort umræddur skilmáli sé óréttmætur. Matið verður að taka mið af leiðbeiningum dómstólsins um skýringu hugtaksins ,,óréttmætur skilmáli“.

Nú er spurning hverjar eru nákvæmlegar þessar leiðbeiningar EFTA-dómstólsins. Jú, þær eru m.a. að til þess að ekki sé um óréttmætan skilmála sé að ræða að þarf "aðferðin við útreikning verðbreytinga [að vera] útskýrð rækilega í samningi".

Önnur spurning

Ég geri ekki neinar athugasemdir við efni og innihald spurningar númer tvö, þar sem það hefur alltaf verið minn skilningur á íslenskum lögum að verðtrygging sé heimil.  Mér finnst þetta mál sem rekið var fyrir EFTA-dómstólnum, aldrei hafa snúist um að fá á hreint hvort verðtrygging væri heimil að lögum.  Bara hvort framkvæmd hennar væri rétt og hvort sú framkvæmd sem viðgengist hefur á Íslandi gæti falið í sér ósanngjarna samningsskilmála.

Þriðja spurning 

Samkvæmt 2. mgr. 4. gr. tilskipunarinnar skal mat á óréttmæti skilmálanna þó hvorki tengjast skilgreiningu á aðalefni samningsins né samanburði á verði og endurgjaldi, annars vegar, og þeirri þjónustu eða vöru sem kemur í staðinn, hins vegar, ef skilmálarnir eru á skýru og skiljanlegu máli.

Þetta atriði kemur ekki til álita gagnvart verðtryggðum lánum, nema til þess komi að Hæstiréttur telji verðtrygginguna eða framkvæmd hennar brjóta gegn ákvæðum neytendaverndar í 36. gr. laga nr. 7/1936.  En þetta atriði hrekur niðurstöðu Hæstaréttar í máli 471/2010, en þar komst Hæstiréttur að þeirri niðurstöðu, að vaxtakjör gengistryggðra lána hefðu aldrei staðið til boða nema vegna gengistryggingarinnar og miðað við hvaða önnur vaxtakjör voru í boði.  Hér segir EFTA-dómstóllinn hreint út að ekki megi tengja slíkt saman.

Og meira um spurningu þrjú:

Nánar tiltekið er efni greiðsluáætlunarinnar ekki umsemjanlegt þar sem hún byggir á spá um væntanlegar afborganir samkvæmt skuldabréfinu sem ræðst af mánaðarlegum útreikningi vísitölu neysluverðs.

Fæ ekki betur séð en að dómstóllinn svari hér að hluta 6. spurningunni, sem spurð er í hinum málinu sem er fyrir dómnum, þ.e. að greiðsluáætlun byggir á spá um væntanlegar afborganir og skal því innihalda bestu upplýsingar um væntanlegar greiðslur. Mér sýnist dómstóllinn segja, að slík spá verði að vera hluti af greiðsluáætluninni.   Hér er framkvæmd verðtryggðra lánasamninga veitt MJÖG þungt högg.

Fjórða spurning

Í áliti EFTA-dómsins um 4. spurningu kemur þetta fram:

Það er ljóst að skyldunni til að vekja athygli neytandans á þeirri aðferð sem notuð er við útreikning á verðbreytingum afborgana er ekki fullnægt með því einu að vísa í samningnum til laga eða stjórnsýslufyrirmæla sem kveða á um réttindi og skyldur aðila. Það er lykilatriði að seljandi eða veitandi upplýsi neytanda um efni viðeigandi ákvæða (sjá til samanburðar um það atriði, áður tilvitnað mál Invitel, 29. mgr.).

Sem sagt ekki er nóg að vísa í texta í öðrum skjölum, heldur verður lýsing að vera í samningnum.

Og meira um 4. spurningu:

Þegar afborganir láns eru verðtryggðar má, eðli málsins samkvæmt, finna spá um væntanlegar afborganir í greiðsluáætlun. Slík spá getur aðeins í undantekningartilvikum og fyrir tilviljun samsvarað hinum raunverulegu afborgunum sem krafist er. Þar af leiðandi verður samningurinn að innihalda skýra og afdráttarlausa yfirlýsingu um að afborganirnar kunni að breytast í samræmi við tilgreinda vísitölu ásamt sérstakri lýsingu á og tilvísun til þeirrar verðtryggingaraðferðar sem notast er við.

Aftur segir EFTA-dómstóllinn nánast hreint út, að ekki er fullnægjandi að greiðsluáætlun innihaldi ekki spá um verðbólguþróun, en viðurkennir að ekki er líklegt að afborgun verði nákvæmlega sú sem spáð er.  Sem sagt 0% verðbólga í greiðsluáætlun er ekki fullnægjandi heldur verður að byggja á spá um verðbólgu, eins og sú spá er þegar samningur er gerður.

Fimmta spurning

Rúsínan í pylsuendanum er örugglega eftirfarandi texti úr álit dómsins varðandi 5. spurningu:

Af 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar leiðir að dómstólum aðildarríkjanna er einungis gert að koma í veg fyrir beitingu óréttmæts samningsskilmála þannig að hann verði ekki bindandi fyrir neytandann án þess að þeir hafi einnig heimild til að endurskoða efni skilmálans. Samningurinn verður, að meginstefnu, að halda gildi sínu (sjá til samanburðar um það atriði, mál C-26/13 Kásler and Káslerné Rábai, dómur frá 30. apríl 2014, birtur með rafrænum hætti, 80. til 84. mgr.) án annarra breytinga en þeirra að hinir óréttmætu skilmálar eru felldir út að því marki sem reglur landsréttar leyfa.

Hér er aftur verið að hrekja niðurstöðu Hæstaréttar í máli nr. 471/2010. Hæstiréttur mátti ekki endurskoða efni skilmálans um gengistryggingu á þann veg að aðrir vextir en samningsvextir giltu!!! Þetta er það sem ég hef haldið fram allan tímann og nánast allir nema verndarar fjármálafyrirtækjanna.

Niðurstaða

Vissulega mun Hæstiréttur þurfa að kveða upp sinn dóm, en mér sýnist sem leiðbeiningar EFTA-dómstólsins sníða honum mjög þröngan stakk.  Sá stakkur verður enn þá þrengri, þegar grafið er ofan í þau dómafordæmi, sem EFTA-dómstólinn nefnir i áliti sínu.  Það virðist vera skoðun EFTA-dómstólsins, að framkvæmd verðtryggingar í neytendasamningum á Íslandi sé á skjön við tilskipun 93/13/EBE.  Þó ríki hafi "sjálfræði upp að vissu marki um útfærslu á þeim lagareglum" (eins og EFTA-dómstóllinn orðar þetta), þá eru takmarkanir á því sjálfræði.  Mér finnst því nokkuð ljóst, að hinar ítarlegu leiðbeiningar EFTA-dómstólsins eiga að tryggja að ekki sé farið út í of frjálslegar túlkanir á lögum og tilskipuninni.  Dómstólinn bendir líka á skyldu landsdómstóla að horfa til Evrópuréttar. 

Mín niðurstaða er að erfitt verði fyrir Hæstarétt að samþykkja að núverandi framkvæmd verðtryggðra neytendasamninga sé í samræmi við tilskipun 93/13/EBE og innleiðingu hennar í íslensk lög nr. 7/36.  Hæstiréttur mun ekki geta skorið lánastofnanir niður úr snörunni á sama hátt og síðast með því að tilgreina að aðrir vextir eigi að koma í stað verðtryggðra.  EFTA-dómstóllinn bendir á að það sé bannað.  Það sem meira er, EFTA-dómstóllinn hraunar yfir rökstuðning Hæstaréttar í máli nr. 471/2010 um að Seðlabankavextir eigi að koma í stað samningsvaxta á áður gengistryggðum lánum.

Ég lít á niðurstöðu EFTA-dómstólsins sem algjöran ósigur verðtryggingarsinna.  Ekki vegna þess að verðtryggingin sé ólögleg, heldur vegna þess að menn stóðu ekki rétt að framkvæmd verðtryggðra neytendasamninga.

Að lokum vil ég nefna að álit EFTA-dómstólsins er upp á 33 blaðsíður.  Mér hefur hugsanlega yfirsést eitthvað sem hefur mildandi áhrif á það sem ég dreg fram í þessari færslu.  Biðst ég fyrirfram afsökunar, ef svo er.  Ég hef allan þann tíma, sem ég hef tekið þátt í þessari umræðu, gætt þess að draga fram eins mörg sjónarmið og hægt er í umræðunni.  Þrátt fyrir það hef ég allan tímann verið sannfærður um þá megin niðurstöðu, sem mér sýnist EFTA-dómstóllinn komast að í sínu áliti:

Verðtrygging neytendasamninga er lögleg og leyfileg, ef rétt er að framkvæmd hennar staðið! 

Vandinn er að framkvæmd hennar er ekki í samræmi við lög!

Ég er hins vegar jafn sannfærður um að verðtrygging neytendasamninga sé slæm fyrir fjármálastöðugleika í landinu og hún ýti undir verðbólgu og ábyrgðarleysi í starfsemi lánastofnana, sem ekki þurfa að hafa áhyggjur af því að skapa þenslu.  Þau fá hana alltaf bætta með verðbótum á útlánum.  Af þessu leiti tel ég verðtryggingu vera ósanngjarna samningsskilmála, vegna þess að áhætta af verðtryggðum samningum situr nánast alfarið hjá lántökum.  Er ekki að ástæðulausu að sérfræðingar Askar Capital töldu ástæðu til að setja það inn í verðtryggingarskýrslu til Gylfa Magnússonar, efnahags- og viðskiptaráðherra, að verðtrygging yrði að vera áfram, því án verðtryggðra skuldabréfa hyrfi eini áhættulausi fjárfestingakosturinn.  Þessi orð sérfræðinga Askar Capital segja allt sem segja þarf.

Hugleiðingar leikmanns um Bárðarbunguumbrotin

Undanfarna áratugi og raunar aldir hefur verið umtalsverð virkni á öllu brotabeltinu sem liggur um Ísland.  Miðað við mína þekkingu á þessum umbrotum, þá hefur gosið í sprungum á svæðinu suðvestan Vatnajökuls (Skaftáreldar), innan suðvesturhluta Vatnajökuls (m.a. Grímsvötn og Gjálp) og á Mývatnssvæðinu (Mývatnseldar og Kröflueldar).  Auk þess hafa komið jarðskjálftahrinur í Öxarfirði og á Suðurlandi.  Ekki þarf mikla skarpskyggni til að sjá hvaða svæði vantar í þessa upptalningu.

Eftir Kröfluelda þurftu bændur á svæðinu að laga ýmsar skemmdir.  Til er mynd af viðgerð á girðingu, þar sem bæta þurfti inn, að sagt er, 8 metrum.  Átti þetta að lýsa gliðnuninni sem varð á landinu í umbrotahrinunni.  (Gaman hefði verið að eiga "fyrir" mynd líka.)  Í síðustu Suðurlandsskjálftum opnuðust víða sprungur upp á vel yfir einn metra.  Líklegast eru umbrotin undir Bárðarbungu og berggangurinn sem gengur undir Dyngjujökul bara einn hluti af þessari gliðnun.  Þarna eru skil milli Norður-Ameríku- og Evrasíu-platnanna, en þær hreyfast í sundur með 1 - 2 cm færslu á ári.  Þessi umbrot þurfa því hvorki að koma á óvart né er rétt að búast við að þetta sé viðburður sem gengur hratt yfir. 

Ómar Ragnarsson hefur sagt að margt við umbrotin núna minni hann á undanfara þess sem gerðist við Kröfluelda.  Í frétt mbl.is segir Páll Einarsson það sama.  Kröflueldar stóðu yfir í 9 ár með hléum, 1975-1984.  Upplýsingarnar um berggang upp á 1-2 m og 25 km benda til þess að jarðskorpan sé að gliðna.  Líklegt er að sú gliðnun haldi áfram, ef kvika heldur áfram að streyma upp úr kvikuhólfi eldstöðvarinnar.  Á einum eða öðrum tímapunkti mun sú gliðnun ná til yfirborðsins.  Hvort það endar með eldgosi í þetta sinn, er ekki vitað, en slíkt er óhjákvæmilegt, þó síðar yrði.  Tímasetningin er eina spurningin hér.

Fátt vitað um umbrot í Bárðarbungu

Vandinn er að umbrotasaga Bárðarbungu (þ.e. undir jöklinum) er lítt þekkt.  Við vitum ekki hversu oft nákvæmlega svona atburður hefur átt sér stað, vegna þess að ekki var fylgst nægilega vel með svæðinu hér á árum áður og ekkert fyrr á öldum.  Á vef Smithonian stofnunarinnar var til skamms tíma hægt að fletta upp upplýsingum um öll eldsumbrot á Íslandi á sögulegum tíma.  Þar mátti finna tilvísanir í/getgátur um mun fleiri umbrot á Bárðarbungusvæðinu en lesa má í íslenskum jarðfræðiritum.  Kannski voru þetta umbrot eins og við erum að sjá núna.  Kvikuinnskot sem finna glufur eða veikleika í jarðskorpunni vegna landreks stóru platnanna tveggja sem mætast undir Íslandi.

Innskot hluti af landmótun

Innskot og berggangar eru eðlilegur hluti af þróunarsögu Íslands (og Jarðarinnar).  Þessi fyrirbrigði eru sýnileg víða um land. Eru t.d. mkög áberandi í Hamarsfirði og á Vatnsnesi.  Þar hafa yngri jarðlög hreinast ofan af innskotum/berggöngum sem mynduðust við svipaðar aðstæður og núna eru undir Bárðarbungu/Dyngjujökli.  Þá voru þessi svæði líklegast á flekaskilum, en hafa í tímans rás færst frá þeim.  Bráðnun jökla gæti leitt til aukinnar tíðni svona atburða, þar sem land mun rísa samhliða því að jöklar minnka og um leið og rís mun myndast holrúm fyrir kviku til að flæða inn í.

Yfirdrifin viðbrögð?

Viðbrögðin við umbrotunum núna geta verið yfirdrifin, en allur er varinn góður.  Málið er að fyrir utan Kröfluelda, þá hafa svona aðstæður ekki skapast á Íslandi langalengi og ekki eftir að eftirlit með umbrotum var tæknivætt.  Á árum áður varð að fara að jarðskjálftamælum og lesa af þeim.  Það var ekki fyrr en með SIL kerfinu í kringum 1990 að eftirlitið var tölvuvætt.  Byrjað með skjálftamælingum á Suðurlandi. Í eins og svo mörgu öðru verða jarðvísindamenn að treysta á innsæi, kenningar og yfirfæra þekkingu frá öðrum eldstöðvum yfir á þessa.  Þetta skapar mikla óvissu um þróun mála og því er betra að hafa varann á.

Fyrir 40 árum, þá hefði enginn vitað af þessum ólátum nema kannski einhverjir furðufuglar á ferð um hálendið.  Skjálftar sem finnast á Akureyri eða Mývatni hefðu líklegast ekki verið raktir til Vatnajökuls og þeir sem finnast sunnan jökuls hefðu vera taldir koma frá Grímsvötnum.  Það er því allt eins víst, að þetta sé í 10 sinn á 100 árum, sem svona lagað gerist.  Kannski verður þetta ekki neitt, neitt.  Kannski verður þetta að mesta sjónarspili sem við Íslendingar höfum upplifað í aldaraðir.

Bárðarbunga "the real thing"

Bárðarbunga er stærsta og mesta eldstöð Íslands.  Sú staðreynd að hún hafi ekki gosið stóru gosi sjálf í mjög, mjög langan tíma ætti að benda til þess, að hún er lítið fyrir slíkt.  Í staðinn sendir hún kvikuna frá sér í allar áttir.  Kannski er það þessi "tappi", sem jarðvísindamenn telja að sé efst í gosrásinni, sem kemur í veg fyrir gos í eldstöðinni sjálfri.  Losni hann, verður örugglega fjandinn laus.

Veiðivötn árið 1477, Vatnsalda um 870 og Þjórsárhraun (rann fyrir um 8.500 árum) eru til vitnis um hvað getur komið frá eldstöðvarkerfi Bárðarbungu.  En þetta eru fátíðir atburðir í mannsögulegu samhengi.  Þeir sýna samt mátt Bárðarbungukerfisins og megin. 

Við þyrftum að vera ansi óheppin, ef eitthvað í líkingu við fyrrnefnd gos er í uppsiglingu núna.  Þau voru öll í SV-hluta kerfisins, meðan umbrotin núna hafa stefnu í NA-átt frá megineldstöðinni.  Ekkert segir þó að hvort heldur slíkar hamfarir geti átt sér stað í gagnstæða stefnu miðað við eldri gos eða að umbrotin núna geti ekki þróast í SV-átt.  Staðreyndin er, eins og áður segir, að þekking okkar á eldstöðinni er takmörkuð við mjög stuttan tíma og að mestu byggð á kenningum og getgátum. Hún hefur nefnilega að mestu unnið sitt verk án þess að trufla menn og málleysingja of mikið.

Svo er rétt að nefna, að ég hef svo sem ekkert vit á þessu og allar mínar ályktanir gætu verið út í hött

Sá stærsti hingað til

Nærri 6 ár að baki

Það styttist óðfluga í að 6 ár séu frá falli bankanna í byrjun október 2008.  Hef ég oft velt fyrir mér hvort hægt hefði verið að koma í veg fyrir marga fylgikvilla falls þeirra.  Á þessum tíma, þ.e. í október 2008, skrifaði ég margar færslur um úrræði fyrir skuldara og atburði líðandi stundar.  Í einum þeirra lagði ég til að gengistryggðum lánum yrði skipt upp á tvö lán, annað sem stæði í því gengi sem lántakar höfðu búist við að yrði og hitt með þeirri upphæð sem umfram var og það fryst þar til betur viðraði í þjóðfélaginu (datt ekki í hug þá að gengistryggingin væri ólögleg).  Tekið skal fram, að þetta var áður en verðbólgan fór í hæstu hæðir og því komu hugmyndir um svipuð úrræði vegna verðtryggðra lána ekki fram fyrr en seinna.

Ekki þarf að taka það fram, að þetta hlaut ekki hljómgrunn hjá fjármálastofnunum.  Nei, þær ætluðu að blóðmjólka lántaka sem frekast hægt væri.  Afleiðingarnar hafa verið ógurlegar og haft margföld samfélagsleg áhrif á við mestu náttúruhamfarir.  Afleiðingar sem ég tel að hægt hefði verið að koma í veg fyrir og hafi verið með öllu óþarfar.

Nánast allir töpuðu miklu

Lítið fer á milli mála, að nánast allir töpuðu háum upphæðum á hruninu.  Vissulega hefur hópur fólks stigið fram og sagt að þeirra tjón hafi verið lítið eða ekkert, en ég held að þeir einstaklingar séu ekki að taka inn í reikninginn alla þá mörgu liði sem nauðsynlegt er að skoða. 

Ég ætla ekkert að draga fjöður yfir það, að fjárhagslegt tjón efnafólks var mjög mikið.  Það fólst ekki alltaf í því að einstaklingar töpuðu beint háum upphæðum af eigin fé, frekar að það tapaði tækifærunum til að verða óhugnanlega ríkt í gegn um bæði glæfralegar og skynsamlegar fjárfestingar.  Enginn fór verr út úr hlutunum í krónum og aurum en Björgólfur Guðmundsson sem fór frá því að vera kóngurinn í það að vera gjaldþrota á stuttum tíma.  Ég reikna þó ekki með að hann þurfi að lifa við sult og seyru það sem eftir er ævi hans.  Magnús Kristinsson er annar sem missti hásæti sitt (og þyrlu).  Fólk getur haft ólíkar skoðanir á þessum mönnum, en tjón þeirra var meira en allar aðgerðir ríkisstjórna Íslands fyrir heimilin í landinu, til að setja hlutina í samhengi.

Gríðarlega stór hópur fólks tapaði ævisparnaði sínum.  Mest eldri borgarar sem lagt höfðu allan sinn sparnað í hlutabréf og skuldabréf bankanna, Eimskipa og Icelandair.  Veit ég um of marga sem áttu milljónir, tugi milljóna og jafn hundruð milljóna í slíkum bréfum og töpuðu öllu.  Vissulega var talsverð froða í þessum eignum, en jafnvel þriðjungur upphæðarinnar hefði veitt mörgum eldri borgaranum áhyggjulaust ævikvöld.  Þetta voru ekki fjárfestar í þeim skilningi.  Bara venjulegt fólk sem hafði lagt hart af sér og sýnt ráðsemd um ævina og stundum verið heppið með ákvarðanir sínar.  Tjón þessa hóps er engu minna en tjón Björgólfs, ef ekki meira, vegna þess að það átti ekki þennan fína björgunarhring sem Björgólfur á í syni sínum og eiginkonu.  Hef ég átt í nokkrum samskiptum við einstaklinga úr þessum hópi og verð að segja eins og er, að sjaldan hef ég upplifað eins mikla uppgjöf og hjá þessu fólki.  Að missa ekki bara nánast allan sinn ævisparnað, heldur sjá lánin sín hækka upp úr öllu og húseignir hrynja í verði hefur reynst mörgum erfitt.  Á það bætist síðan innheimtuharka fjármálafyrirtækja, sem eru afsprengi tjónvaldanna.

Þeir hópar, sem að mínu mati, hafa tapað mestu eru þó ekki þeir sem nefndir eru að ofan.  Þeir eru þrír og vissulega getur fólk úr hópunum að ofan líka verið í þeim.  Sami einstaklingurinn getur fundið sig í fleiri en einum og jafnvel verið í þeim öllum.

Hópur 1. Fólk sem orðið hefur fyrir miklum tekjumissi eða orðið eftir í tekjuþróun.  Atvinnuleysi á Íslandi var innan við 2% fyrri hluta árs 2008.  Núna er langtímaatvinnuleysi um 3,5% og en er atvinnuleysi um og yfir 6,5%.  Að á bilinu 1/12 til 1/16 Íslendinga á vinnumarkaði hafi verið án atvinnu í 6 ár er líklegast mun verra, en að tapa krónum og aurum í uppsprengdum eignum.  Að þurfa að lifa á atvinnuleysisbótum mánuð eftir mánuð, ár eftir ár, fer ekki vel með nokkurn mann.  Bætum svo við lífeyrisþegum sem eru á strípuðum lífeyri og við erum með 1/5 sem þurfa að horfa í hverja einustu krónu áður en ákveðið er hvort henni er eytt í eitt frekar en annað.  Slíkt er hægt að þola í mánuð og mánuð, en ekki sem viðvarandi ástand.

Hópur 2. Fólk sem misst hefur heimili sitt fyrir slikk á nauðungarsölum eða farið í gjaldþrot.  Vissulega átti fyrning vegna gjaldþrots að ganga yfir á tveimur árum, en síðan hefur komið í ljós að fjármálafyrirtæki gleyma engu og þó meira en tvö ár séu liðin, þá koma einstaklingar að lokuðum dyrum hjá fjármálafyrirtækjunum.  Ýmislegt bendir til, að þeir "óverðugu" innan hóps gjaldþrota einstaklinga muni eiga mjög erfitt uppdráttar um langa tíð.  Áhrif nauðungarsala virðist ekki vera ósvipuð.  Fólk virðist komast á einhvern bannlista hjá fjármálafyrirtækjum og fær ekki fyrirgreiðslu til að kaupa nýtt húsnæði.  Höfum í huga, að fjármálafyrirtækin eru sjaldnast að tapa á nauðungarsölum.  Tjón fjármálafyrirtækjanna felst oftast í tapaðri ávöxtun eða að ekki fæst greitt upp í uppsprengdan innheimtu- og lögfræðikostnað, en ekki það að fjárhæðin sem tekin var að láni hafi tapast.  Fyrirtækin kaupa oftast eignirnar á skít á priki og halda áfram að innheimta það sem ekki fékkst greitt með yfirtöku eignarinnar.  Þau virða ekki lög um uppgjör við nauðungarsölu og síðan eru ótal dæmi um, að nauðungarsölur hafi verið ólöglegar, þó sýslumenn hafi ekki séð ástæðu til að stíga á bremsuna.

Hópur 3.  Persónulegur missir. Margar fjölskyldur hafa sundrast sem afleiðing af ástandinu sem skapaðist eftir hrun fjármálakerfisins.  Þær hafa ekki bara sundrast, fólk hefur lagst í veikindi, þunglyndi hefur sótt að mörgum og síðan eru örugglega mörg dæmi um að einstaklingar hafi tekið líf sitt.  Peninga má vinna til baka, en brotin hjónabönd, heilsubrestur og að maður tali nú ekki um tekin mannslíf verða ekki bætt.

Tjónvaldar fá innheimtuleyfi á tjónið

Líklegast er það ótrúlegasta við hrunið 2008, að tjónvaldarnir skuli hafa fengið að innheimta átölulaust af hálfu yfirvalda, það tjón sem þeir ollu fólki og fyrirtækjum.  Þetta er eiginlega svo magnað fyrirbæri, að fyrirmynd er hvergi að finna. 

Höfum í huga að hrunbankarnir töpuðu stríðinu sem lögðu upp í.  Þeir voru teknir yfir af ríkinu, þó svo að tveir þeirra hafi endaði í höndum kröfuhafa.  En í þessu stríði, þá voru það bankarnir sem töpuðu því, sem hafa fengið sjálfdæmi um innheimtu á tjóninu sem þeir sjálfir ollu með "stríðsrekstri" sínum.  Og nýju bankarnir sem stofnaðir voru á rústum þeirra gömlu, voru fengnir til að innheimta herkostnaðinn!  Verð að viðurkenna, að þetta er gjörsamlega út í hött.

Stjórnvöld áttu að grípa inn í og setja reglur.  Í þessu tilfelli áttu almennar reglur um breytingar á höfuðstól vegna tengingar við gengi eða vísitölu neysluverðs ekki standa, þar sem hrunbankarnir orsökuðu hrun krónunnar og þar með verðbólguna sem fylgdi.  Stjórnvöld með bein í nefinu hefðu stigið fram og sagt að staða lána í ársbyrjun 2008 væri innheimtanlega krafa nýju bankanna.  Allt annað var afleiðing af óviðunandi háttsemi hrunbankanna. 

En við bjuggum ekki þá og höfum ekki síðan búið við stjórnvöld með bein í nefinu.  Nei, hver meðvirka ríkisstjórnin á fætur annarri hefur verið við völd með óhuggandi áhyggjur af kröfuhöfum.  Kröfuhöfum sem hafa á hinn bóginn haft mjög góðan og mikinn skilning á stöðu Íslands.  Hafa samþykkt mikla niðurfærslu krafna sinna og veittu nýju bönkunum nægan afslátt af yfirteknum lánasöfnum til þess að hægt væri að lækka kröfur á fólk og lögaðila niður í stöðu þeirra í árslok 2007.  Ég held að það sé langt frá því, að þeir kröfuhafar sem áttu kröfur í hrunbankana fyrstu 1-2 árin hafi verið hópur gráðugra hrægamma.  Þvert á móti, þá held ég að þar hafi verið upp til hópa vinveittur hópur aðila, sem áttuðu sig á því að hag þeirra væri best borgið með því að endurreisa íslenskt þjóðfélag hratt og vel. Það voru stjórnvöld sem ákváðu aðra stefnu og halda því kröfuhöfum jafnt sem viðskiptavinum bankanna í heljargreipum óvissunnar.

Afleiðingin af þessari háttsemi er það ástand sem varað hefur á Íslandi síðustu 6 ár:  hátt atvinnuleysi, fjöldagjaldþrot fólks og fyrirtækja, íbúðir seldar nauðungarsölum ofan af fjölskyldum, stöðnun, kreppa og svona mætti lengi telja.  Verst er þó óvissuástandið.  Nærri 6 árum eftir hrun vita fjölmargir einstaklingar/fjölskyldur og fyrirtæki ekki enn skuldastöðu sína.  Óteljandi dómar hafa gengið á tveimur dómstigum og fjármálafyrirtækin virðast hafa sjálfdæmi um túlkun þeirra, hvort farið skal eftir þeim, hverju er farið eftir og þá hvenær.  Kostnaður nýju fjármálafyrirtækjanna af öllu þessu hleypur á milljarða tugum.  Sama á við um kostnað ríkisins.  Þá er eftir að reikna "kostnað" fjárfyrirtækjanna af hinum ýmsu aðgerðum sem gripið hefur verið til.  Sá "kostnaður" hefur ekki verið meiri en svo, að hann sést vart í bókum þeirra.  Nei, hinar aumu ríkisstjórnir sem hér hafa setið, hafa skapað nýju fjármálafyrirtækjunum að minnsta kosti 400 milljarða hagnað síðustu fimm fjárhagsár!  Fjármálafyrirtækin taka að sjálfsögðu það sem að þeim er rétt.  Myndu ekki flestir gera það í þeirra sporum.

Stjórnvöld, þ.m.t. Seðlabanki og Fjármálaeftirlit, segjast hafa haft stöðugleika fjármálakerfisins að leiðarljósi við ákvarðanir sínar.  En meðan óstöðugleiki ríkir í öðrum geirum þjóðfélagsins, hvernig er hægt að segja að fjármálakerfið búi við stöðugleika?  Meðan viðskiptavinir bankanna búa við óvissu, upplifa sig í þvinguðu viðskiptasambandi, vinna nánast dag og nótt til að eiga fyrir næstu afborgun lána, hvernig geta menn komist að þeirri niðurstöðu, að fjármálafyrirtækin búi við stöðugleika?  Fjármálalegur stöðugleiki verður ekki fyrr en nánast allir geta sagt, að þeim líði vel í viðskiptasambandi sínu við fjármálakerfið og fjármálastofnanir eru ánægðar með viðskiptasamband sitt við viðskiptavini sína.  Slíkt verður ekki nema viðskiptasambandið leiði til gagnkvæms ávinnings.

Lágir vextir, hóflegur vöxtur og sjálfbærni eru lykill að stöðugleika

En getum við lært eitthvað af undanfara og afleiðingum falls fjármálafyrirtækjanna í október 2008?  Já, við getum það, en ég kannast ekki við að menn hafi verið neitt of uppteknir af þeim lærdómi.  Froðumyndun er byrjuð aftur á hlutabréfamarkaði og húsnæðismarkaði.  Launamismunur er aftur farinn að koma fram.  Spillingin um að sumir fá og aðrir ekki er enn þá til staðar. Frændsemi, vinskapur, flokksskírteini og vera viðhlæjandi skiptir meira máli en heiðarleiki, hreinskilni, ráðsemd, sannleikur og traust.  Eyjamenningin er alls ráðandi:  Annað hvort ertu í liði með okkur eða ferjan fer í fyrramálið, eins mun vera viðkvæðið á Ermasundseyjunum.

Mín eigin athugun og ígrundun á ástandinu fyrir og eftir hrun segir mér, að nánast sé hægt að taka lærdóminn af hruninu saman í eina setningu:  Sígandi lukka er best!

Til að brjóta þetta frekar niður, þá er hér listi, langt frá því tæmandi, yfir atriði sem hafa má í huga:

• Að fara sér hægt í öllum aðgerðum,
• að undirbúa allt vel og vandlega,
• að sofa á stórum ákvörðunum og leita álits óháðra aðila,
• að storka skoðunum jábræðrabandalagsins,
• að spyrja "hvað ef" spurninga, að skoða verstu útkomu ekki síður en þá bestu, 
• að koma fram við aðra eins og maður vill að aðrir komi fram við sig,
• að taka ábyrgð á eigin ákvörðunum en ekki skýla sig á bakvið að ekkert bannaði þetta,
• að skilja áhættuna sem fylgir, ekki síst fyrir aðra,
• að hófleg ávöxtun er best,
• að lán eru almennt í skilum þegar vextir eru lágir,
• að langtímahagnaður mun skilabetri árangri en skammtímagróði,
• að besti sparnaðurinn fellst í því að greiða upp lán,
• að stöðugleikinn einn tryggir efnahagslegt jafnvægi,
• að sjálfbærni er lykillinn að framtíðinni, hvort heldur heimilisins, fyrirtækisins, ríkisins eða þjóðarinnar.

Þessi listi er ekki um lög og reglur sem stjórnvöld þurfa að setja.  Hann er um okkar eigin hegðun, heilræði og siðareglur.  Við listann má bæta endalaust fleiri góðum atriðum.