Undanfari hrunsins

17. september voru 6 ár frá falli Lehman Brothers.  Sumir fyrrverandi stjórnendur Kaupþings, Glitnis og  Landsbanka Íslands hafa kennt falli Lehman Brothers um hrunið á Íslandi.  Ég held hins vegar að engum öðru dettur í hug að líta til útlanda eftir höfuðástæðu falls íslensku bankanna.

Fyrir þá sem eru búnir að gleyma, eru mögulega búnir að gleyma, enda langt um liðið (eða þannig), þá langar mig að rifja upp nokkra hluti sem koma fram á einhverjum af þeim 1400 blaðsíðum sem skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis varð að lokum í prentuðu formi.  Mín skoðun hefur alltaf verið, að megin sökin á hruninu liggi hjá vanhæfum stjórnendum og eigendum bankanna.  Einstaklingum sem héldu að rekstur banka snerist um að vera "snilli", taka áhættu, leika sér með fé annarra, blekkja, svindla, sniðganga lög, segja rangt frá, fegra bókhald og víkja sér undan ábyrgð.  (Bætið við ef ég hef gleymt einhverju.)  Ýmsar ástæður liggja hjá öðrum, en endanleg ábyrgð á rekstri bankanna og falli þeirra liggur hjá hópi innan við 30 einstaklinga.

Tökum þetta lið fyrir lið:

"Snillarnir": Ja, þeir voru svo miklir snillingar að á fimm árum byggðu þeir upp banka sem óx þeim upp yfir höfuð og féll með braki og brestum.  Á þessum tíma tókst þeim að einkavæða hagnað þessara banka og þjóðnýta tapið.  Bakreikningurinn sem almenningur fékk er ekki undir 1.500 milljörðum króna.  Hagnaðurinn sem þeim tókst að koma undan var óhugnanlegur, þó enginn viti það með vissu.

Áhætta:  Allir æðstu menn bankanna hafa viðurkennt að bankarnir hafi verið áhættusæknir, en það sem meira var, að þeir voru nánast gjörsamlega fyrirhyggjulausir. Ég ætla að gefa Kaupþingi og Glitni prik fyrir að hafa innlánssöfnun sína í erlendum dótturfélögum og Landsbankanum fyrir að hafa farið að stað með innlánssöfnunina í Englandi.  En þar með eru upptalin þau atriði sem ég get talið til fyrirhyggju.  Landsbankamenn vissu hins vegar ekki hvenær átti að hætta og það vegur margfalt á mínushliðina. Allir bankarnir tóku fordæmalausa og glæpsamlega áhættu í útlánum til eignalausra eignarhaldsfélaga, flestra í eigu stærstu eigenda bankanna (þó mörg hafi ekki haft neinn skilgreindan eiganda eða nánast áttu sig sjálf).  Sama hvert er litið, allt gekk út á að taka óafsakanlega áhættu, eins og einstaklingur sem setur allt undir á einn lit í rúllettu.  Stundum unnu þeir, en ansi oft fór illa.  Þegar illa fór, þá var lagt tvöfalt undir næst, í staðinn fyrir að taka nokkur skref til baka.  Útlán bankanna til eignarlausra (og að því virtist, eigendalausra) eignarhaldsfélaga er náttúrulega kapiltuli útaf fyrir sig, þar sem peningum var dælt út, eins og enginn væri morgundagurinn, til fjárfestinga í gegn um svo kölluð SPV án þess að nokkru staðar kæmi fram hver ætti félagið, að það ætti einhverjar aðrar eignir, stæðist áhættumat (sem var víst lagaskylda) eða bara einhverjar líkur væru á að stæði undir greiðslu lánanna.  Stór hluti útlána var kúlulán með einum gjalddaga í framtíðinni og ekki einu sinni vaxtagreiðslu á lánstímanum.  Lán sem ekki var vitað hvort nokkru sinni yrðu greidd og oftar en ekki framlengd með öðru kúluláni.  Af hverju menn höfðu fyrir því að færa þessar gjafir inn í bækur sem lán, skil ég ekki.  Þetta voru jú ekkert annað en gjafir.

Leika sér með fé annarra:  Landsbankamenn fá náttúrulega 10 í einkunn fyrir þennan þátt.  Þegar lánsfjármarkaðir lokuðust á bankann, þá var keyrt á fullt að safna innlánum ábyrgð Íslendinga.  Þeir margfölduðu innlán sín í Bretlandi og létu ekki þar við sitja, heldur hófu innlán í Hollandi vorið 2008.  Þá máttu þeir vita að mikla líkur voru á falli bankans.  Svo má ekki gleyma skuldabréf sem gefin voru út um allan heim.  Eigendur þeirra sitja uppi með gríðarlegt tap, sem þeir aldrei bætt.  Mér finnst ótrúlegt, að þessi aðilar hafi ekki dregið stjórnendur bankanna fyrir dómstóla, en það er þeirra mál.

Blekkingar:  Listinn yfir blekkingarnar er ansi langur í skýrslu RNA.  Ég veit eiginlega ekki hvar á að byrja.  Seðlabanki Íslands var blekktur með útgáfu "ástarbréfa" sem bankarnir "keyptu" hver af öðrum og lögðu sem tryggingar.  Auðvitað átti SÍ ekki að falla fyrir þessu, en hann gerði það og það rannsóknarefni út af fyrir sig.  Seðlabanki Evrópu var blekktur með sama trixi og einnig Seðlabanki Lúxemborgar.  Ársreikningar bankanna greindu rangt frá stórum áhættum, tengslum stórra lántaka, eiginfjárstöðu (vegna lána við kaup á hlutabréfum í bönkunum), krosseignatengslum, vanskilum og ekki var gerð grein fyrir líklegum greiðslum kúlulána, þó flest benti til þess að engin greiðslugeta var bak við þau.

Svindl:  Miðað við skýrslu RNA, þá reyndu menn allt til að svindla á kerfinu.  Hef ég áður bent á nokkur af þeim atriðum.  "Ástarbréfin" voru ein svæsnasta aðferðin til þess.  Kaupþing gaf út veðlaus skuldabréf og "seldi" Landsbanka og Glitni.  Landsbanki gaf út veðlaus skuldabréf og "seldi" Kaupþingi og Glitni.  Glitnir gaf út veðlaus skuldabréf og "seldi" Kaupþingi og Landsbanka.  Þegar þetta var stoppað, þá "keypti" Icebank bréfin og notaði í viðskiptum við Seðlabankann, Landsbankinn í Luxemborg "keypti" bréfin og notaði í viðskiptum við Seðlabankann í Luxemborg og bankarnir notuðu "ástarbréf" hvers annars í viðskiptum við Seðlabanka Evrópu.  Menn misnotuðu illilega traust á milli fjármálastofnana, burtu óskrifaðar reglur, fóru á svig við lög, vegna þess að þeir gerðu ekki það eina rétta, sem var að ganga að veðum sem eigendur þeirra höfðu sett fyrir úttektum úr sparibaukunum sínum.

Lagasniðganga:  Íslensk lög um fjármálamarkað voru/eru holótt eins og svissnesku ostur.  Þetta hafa fjármálafyrirtæki nýtt sér út í ystu æsar.  Menn drógu lögin sundur og saman, vefengdu allt sem í þeim stóð, komu með frjálslegar túlkanir, sendu hersveitir lögfræðinga á eftirlitsaðila og svona mætti lengi telja.  Allt í þeim tilgangi að getafarið sínu fram.  Ég skil t.d. ekki hvernig tveir menn, sem eiga saman 48,5% hlut í Landsbanka Íslands hf. geta talist óskyldir aðilar.  Látum vera að þeir séu feðgar og eru því blóðskyldir.  Eða að með því að færa Haga út úr Baugi inn í 1998 ehf. sem síðan er fært undir Gaum, sem á Baug, þá verði Hagar og Baugur óskyld félög.  Mér er alveg sama þó túlka hafi mátt íslensk lög, þannig að svona leikfimiæfing hafi þýtt að félögin voru óskyld, þá var aðgerðin sem slík lagasniðganga og ekki bara lagasniðganga, heldur var verið að svindla á kröfuhöfum Baugs.  Tilgangurinn með ákvæðinu um stórar áhættur var að koma í veg fyrir að of stór hluti útlána banka færi í sömu körfuna, sömu stóru körfuna.  

Annað stórt atriði í lagasniðgöngu var að "selja" eigin bréf til leppfélaga, sbr. Stím.  Þetta er ólögleg leið til að komast framhjá takmörkun á stærð eignarhlutar sem fyrirtæki má eiga í sjálfu sér.

Segja rangt frá: Ekki þarf að fletta mörgum blaðagreinum frá því 2006-8 til að sjá, að stjórnendur bankanna áttu einstaklega erfitt með að segja sannleikann.  Þeir voru svo sem ekki einir um það og féllu nánast allir stjórnmálamenn þjóðarinnar í þá gryfju og seðlabankastjórar.

Fegra bókhald:  Allar slitastjórnir hafa fengið endurskoðunarfyrirtæki til að fara yfir ársreikninga hrunbankanna aftur í tímann.  Í þessum skýrslum um ársreikningana gefur að líta alvarlegar ávirðingar um fölsun bókhalds.  Gengur svo langt að einum af endurskoðendum bankanna þriggja var stefnt til að greiða 100 milljarða í skaðabætur vegna rangs uppgjörs.

Ekki þarf nema brot af þessum atriðum að sannast, til að hægt væri að stefna stjórnendum og þar með stjórnarmönnum hrunbankanna fyrir alvarleg glöp í starfi.  Það sem ég furða mig mest á, að ekki hafi verið kært fyrir fleiri atriði, en reyndin er.  Það getur ekki verið, að löglegt sé að blekkja þrjá seðlabanka með þeim hætti sem gert var.  Í mínum huga var hér ekkert um neitt annað en fjársvik að ræða.  Niðurstaðan var mörg hundruð milljarðar fengust að láni, sem aldrei hefði átt að veita að láni og seðlabankarnir þrír töpuðu háum upphæðum.  Nei, menn eru svottan aumingjar, að þeir láta þetta gott heita, því málsókn myndi að sjálfsögðu afhjúpa fúskið hjá þessum seðlabönkum við lánveitinguna.

Lokaorð

Það getur vel verið að fall Lehman Brothers hafi verið síðasti naglinn í líkkistu Kaupþings, Glitnis og Landsbanka Íslands, en höfum í huga að áður voru bankarnir sjálfir búnir að negla alla hina.  Skýrsla RNA opinberar vanhæfni stjórnenda bankanna þriggja til að vera í sínum störfum, græðgina sem reið þar húsum, spillinguna sem viðgekkst þegar stórir eigendur litu á bankana sem sína prívat sparibauka, blekkinguna sem viðhöfð var til að fela vonda stöðu og lögbrotin sem framin voru þegar menn reyndu að bjarga andlitinu.

Það versta við uppgjörið á hruninu er að það hefur ekki átt sér stað.  Í Bandaríkjunum eru bankar sektaðir um háar fjárhæðir.  Á Íslandi borgar launafólk fyrir tjónið.  Á Íslandi er húsnæðið tekið af fólki, þrátt fyrir að bankarnir hafi brotið lög.  Á Íslandi er kröfurétturinn hærri neytendarétti.  Ísland er eina landið í heiminum, þar sem neytendur verða að stefna fjármálafyrirtækjum til að ná fram réttlætinu.  Annars staðar eru það stjórnvöld sem taka af skarið.  Það er vegna þess, að á Íslandi eru stjórnvöld handbendi fjármálavaldsins og voga sér ekki að skerða hár á höfði þess.

Athugasemdir

[Haukur Kristinsson (IP-tala skráð) 20.9.2014 kl. 19:43]

Góð samantekt hjá Marínó og þörf lesning. Marínó veit hinsvegar mæta vel að það voru fleiri en fyrrverandi stjórnendur bankanna sem litu til útlanda eftir ástæðum falls bankanna.

Það er nú ekki lengra síðan en 9. september sl. sem sjálfur forsetinn í ræðu sinni við setningu Alþingis hafnaði því að rekja megi ástæður Hrunsins til innlendra aðila, viðskipta- eða stjórnmálamanna.

Og við þekkjum öll afstöðu Davíðs Oddssonar, Geirs Haarde og annarra sjalladúdda, sem ekkert hafa lært af reynslunni. Jafnvel forherst í ruglinu.

[Marinó G. Njálsson, 20.9.2014 kl. 20:07]

Haukur, ég segi:

"Ýmsar ástæður liggja hjá öðrum, en endanleg ábyrgð á rekstri bankanna og falli þeirra liggur hjá hópi innan við 30 einstaklinga."

[Marinó G. Njálsson, 20.9.2014 kl. 20:11]

Ég hvet fólk til að lesa 6. og 7. bindi skýrslu RNA.  Þarf ekki að taka langan tíma, en þau eru MJÖG upplýsandi.  Það er mun betra að lesa þetta núna en 2010 vegna þess að þá vorum við svo reið og ringluð, núna erum við vonandi flest í betra jafnvægi.

[Ásmundur (IP-tala skráð) 20.9.2014 kl. 21:16]

Stjórnmálamenn og seðlabankinn gerðu bankamönnum þetta kleift.

Og ekki má gleyma forsetanum sem hvatti þá til" dáða" með fagurgala um frábæra framgöngu og snillingagen.

Það er hlutverk stjórnvalda og seðlabanka að búa svo um hnútana að möguleikar á hruni séu í lágmarki. Þetta brást algjörlega. Jafnvel einföldustu hagfræðilögmál voru þverbrotin.

Aðalástæðan fyrir því að ekki var hægt að bjarga bönkunum var að þeir voru orðnir svo stórir að útilokað var að seðlabanki og ríki gætu komið þeim til bjargar ef illa færi. Þess vegna fengust engin lán svo að hrun varð óhjákvæmilegt. 

Seðlabanki og fjármálaeftirlit hefðu átt að koma í veg fyrir gífurlegan vöxt bankanna. Ríkisstjórnin fjársvelti þessar stofnanir og vildi sem minnst eftirlit. Hennar ábyrgð er því einnig mikil.

Þó að bankamenn séu í vondum málum má ekki gleyma því hverjir bera ábyrgð á stjórn efnahagsmála.  

[Ómar Ragnarsson, 20.9.2014 kl. 21:24]

Var það ekki í fyrra eða hitteðfyrra sem rannsókn leiddi í ljós að bankarnir voru í raun fallnir haustið 2006. Þá voru tæp tvö ár í fall Lehmans bræðra.

[Haukur Kristinsson (IP-tala skráð) 20.9.2014 kl. 21:54]

Presidential Quotes, London, May 3^th, 2005

 

First comes a strong work ethic. This is a heritage from the old society of farmers and fishermen, where necessity dictated that the fish catch had to be brought ashore and processed immediately when the boats came in to harbour and that hey had to be turned and collected when the weather was favourable.

 

We tend to focus on the results rather than the process: to go straight to the task and do the job in the shortest time possible; to ask when it can be done rather than how.

 

Icelanders are risk takers. They are daring and aggressive. Perhaps this is because they know that if they fail, they can always go back to Iceland where everyone can enjoy a good life in an open and secure society.

 

There is a strong element of personal trust, almost in the classical sense of “my word is my bond.”

 

We have entrepreneurship – old-fashioned entrepreneurship where the boss himself or herself stands in the front line, taking responsibility, leading the team, giving the company a visible, personal face. 

 

It is the heritage of discovery and exploration, fostered by the medieval Viking sagas that have been told and retold to every Icelandic child.

 

The importance of personal reputation. This is partly rooted in the medieval Edda poems which emphasise that our wealth might wither away but our reputation will stay with us forever.

 

Every Icelandic entrepreneur knows that success or failure will reflect not only on his or her own reputation but also on the reputation of the nation. They therefore see themselves as representatives of a proud people and know that their performance will determine their reputation for decades or centuries to come. 

 

No one is afraid to work with us; people even see us as fascinating eccentrics who can do no harm and therefore all doors are thrown wide open when we arrive. 

 

There is creativity, rooted in the old Icelandic culture which respected the talents of individuals who could compose poetry or tell stories, who were creative participants in companionship with others. These attitudes have been passed onto the business community, as is demonstrated by the Icelandic term used to describe a pioneer or an entrepreneur, – "athafnaskáld", which means literally “a poet of enterprise."

 

[Marinó G. Njálsson, 20.9.2014 kl. 23:44]

Merkileg þessi árátta að segja að einvher hafi gert bönkunum eitthvað kleift.  Verða menn fyrir líkamárásum í miðbænum vegna þess að lögreglan gerir ofbeldismönnunum það kleift með ónógu eftirliti? 

Bankar á að reka af fyrirhyggju burt séð frá því hvað menn mega gera lögum samkvæmt.   Bankar eiga ALLTAF að hafa borð fyrir báru og vera öryggir með greiðslustöðu sína.  Bankar eiga ALDREI að taka þannig áhættu með innlán viðskiptavina sinna, að féð gæti tapast, burt séð frá innlánstryggingum.  Hættið að bera blak af bankamönnum, vegna þess hvað einhver annar gerði eða sagði.  Bankamenn gerðu það sem þeir gerðu meðvitaðir um áhættuna sem þeir tóku, lögbrotin sem þeir frömdu, blekkingarnar sem þeir settu fram, o.s.frv.  Þetta voru fullorðnir einstaklingar sem voru augljóslega gjörsamlegar vanhæfir til að stjórna, eiga og reka banka.  Það var alveg gjörsamlega óháð öllu öðru.  Hvort einhver klapplið hafi hvatt þá til dáða er síðan allt önnur saga og kemur hinu öllu ekkert við.

[Grettir (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 00:07]

Flott samantekt. Mig langar að benda á mjög góða bók um hrunið ...

http://mises.org/document/6137/Deep-Freeze-Icelands-Economic-Collapse

[Ásmundur (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 08:29]

Það er enginn að bera blak af bankamönnum þó að bent sé á ábyrgð stjórnvalda. Það er til lítils að segja að menn eigi að gera þetta eða hitt ef lagaumhverfið býður upp á annað.

Að mínu mati er þessi meðvirkni með stjórnvöldum mjög alvarleg meinsemd. Ef við gerum ekki sanngjarnar kröfur til þeirra þá er ekki nema von að illa fari. Stjórnvöld eru að vinna í umboði okkar og fyrir okkur.

Geir Haarde afsakaði sig með að Ísland hefði fylgt sömu lögum og reglum og aðrar EES þjóðir. Hið rétta er að lög og reglur EES eru bara grunnur til að byggja frekar á.

Meðan aðrar þjóðir bættu við eftir þörfum gerðum við lítið sem ekki neitt enda var það stefna stjórnvalda að hafa sem mest frelsi og sem minnst eftirlit. 

Ef við gagnrýnum ekki stjórnvöld þegar þau eru ekki að standa sig og höfnum skussunum í kosningum þá getum við engu um kennt nema okkur sjálfum þegar illa fer af þeirra völdum.

[Þórir Kjartansson, 21.9.2014 kl. 09:21]

Þakkir til þín Marinó fyrir þessa upprifjun. Þessi þáttur Íslandssögunnar má ekki gleymast og rykfalla þó það séu greinilega margir sem vilja breiða yfir og þagga niður ósómann og siðleysið sem þarna viðgekkst. Sennilega verða fáir ef nokkrir dregnir til ábyrgðar fyrir þessa glæpastarfsemi, sem íslensk heimili og almenningur er nú að kikna undir.   Eina vonin er að einhverjir geti lært eitthvað af þessu og þess vegna má þetta ekki falla í gleymskunnar dá. 

[kristinn geir steindórsson briem (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 10:00]

reindar er nokkuð gaman að sjálfstæðismönum sem bentu á fjármálaeftirlitið á sínum tima en treista nú manninum sem átti að hafa eftirlit með bönkunum á sínum tíma.til að fara með lánasjóð íslenskra námsmana ekki að ég sé að áfellast jónas. því hann var að vinna við vonlausar aðstæður fékk eingan stuðníng frá stjórnvöldum. en hitt er annað mál að ef sú stjórn ætlaði að gera ísland að bankaparadís, gerðu þau réttu hlutina fóru að efla þau svið sem sem teingtust best fjármálastofnunum. en því miður tókst það ekki. en hvað ef það hefði tekist. skilst að þettað hafi verið gert gégn ráðum sérfræðínga sem davíð til að athuga hvort hægy væri að gera ísland að bankaparadís en síðan fór hann ekki eftir ráðum þeirra

[kristinn geir steindórsson briem (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 10:04]

p.s. ef tekið er fé útúr seðlabankanum inní ríkissjóð er það ekki seðlaprentun seðlabankin og ríkissjóður er sithvor hliðinn á sama peníngnum

[Grímur (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 10:27]

Sammála flestu en ekki " Í Bandaríkjunum eru bankar sektaðir um háar fjárhæðir" Bankarnir í USA fengu óheft leyfi til að sækja sér peninga í Seðlageymslu ríkisins án nokkura skilyrða um endurgreiðslu. Sjá t.d. myndina "To big to fail" og önnur með Michael Moore.

Hvað hefur breyst á Íslandi við "byltinguna" ?

Lána bankarnir ekki enn til hlutabréfakaupa með veði í bréfunum sjálfum?

Stofna menn ekki enn nýja kennitölu með nær ótakmarkað lánstraust þegar sú gamla er orðin gjaldþrota?

Er ekki sama fólkið í toppstöðunum í öllum bönkunum

[Friðrik Hansen Guðmundsson, 21.9.2014 kl. 13:55]

Takk fyrir góðan pistil.

[Ólafur St. Arnarsson (IP-tala skráð) 21.9.2014 kl. 14:11]

Það er stórmerkilegt að fall fjármálafyrirtækja í einkaeigu verði til þess ríkið verði stórskuldugt. Þetta er eins og ríkið hafi valdið skaða og þurfi því að greiða skaðbætur. Er ríkið bara skaðbótaskylt ef fjármálafyrirtæki fara á hausinn?

[Marinó G. Njálsson, 21.9.2014 kl. 15:29]

Ásmundur, ég bendi á að margir aðrir eigi sinn hluta af ábyrgðinni, þess vegna er ég ekki að afsaka neina aðra.  Í þessum pistli er ég hins vegar að fjalla um bankamennina.  Ég hlýt að mega velja mér umfjöllunarefni og sjónarhorn.  Þú þarft ekki annað en að lesa pistla mína til að sjá að ég hef gagnrýnt FME, Seðlabankann, GHH og fleiri fyrir afglöp í starfi.  En núna er ég sem sagt að fjalla um gerendurna.  Bankamennina sjálfa.