Ábyrgð ríkissjóðs á Icesave hafnað

Fagna ber niðurstöðu EFTA dómstólsins í þessu máli og er óhætt að segja að hér hafi Davíð lagt Golíat.  Áhugavert er að sjá, að dómstóllinn heldur sig í rökleiðslu sinni mjög stíft við innihald tilskipunar 94/19/EB.  Þar fer því að mínu viti saman lagahyggja og rökhyggja.

EFTA-dómstóllinn er mjög ákveðinn í þeirri skýringu sinni, að tilskipunin leggur enga ábyrgð á ríki um að greiða.  Hvorki væri ákvæði innan tilskipunarinnar um hvað ætti að gera, ef tryggingasjóð þryti fé, né leið fyrir innstæðueiganda til að sækja á ríki um lágmarkstryggingu í slíku tilfelli.  Innstæðueigandi gæti bara sótt á tryggingasjóðinn í síðara tilfellinu.

Niðurstaða sem ég gerði ráð fyrir

Ég er einn af þeim sem hef tjáð mig ítrekað um þetta mál hér á þessari síðu.   Í öllum mínum pistlum um málið gerði ég ráð fyrir þessari niðurstöðu, hvort heldur var í umfjöllun um þjóðaratkvæðagreiðslur um Icesave, um áminningarbréf ESA og síðast ákvörðun ESA um að fara með málið fyrir EFTA-dómstólinn.  Skoðum þá punkta sem ég hef nefnt:

Innleiðing á tilskipuninni hér á landi. EFTA-dómstóllinn gerir ekki athugasemd við innleiðingu Íslendinga á tilskipuninni og er það í raun í samræmi við niðurstöðu ESA árið 2002. (Málaferli ESA og Icesave samningurinn eru tvö óskyld mál)

Ábyrgð ríkisins á TIF.   Skýrt er tekið fram í tilskipuninni að engin ríkisábyrgð getur verið á skuldbindingum TIF:

Whereas this Directive may not result in the Member States' or their competent authorities' being made liable in respect of depositors if they have ensured that one or more schemes guaranteeing deposits or credit institutions themselves and ensuring the compensation or protection of depositors under the conditions prescribed in this Directive have been introduced and officially recognized;

Vart er hægt að orða þetta skýrar.  Sé fyrir hendi kerfi til að ábyrgjast innlán, þá verða stjórnvöld ekki gerð ábyrg.  Nú kerfið var til staðar. (Hvernig sem fer tapar þjóðin)

Mismunun eftir þjóðerni.  EFTA-dómstóllinn kemst að því að ekki var um slíka mismunun að ræða, en á annarri forsendu en flestir sem fjölluðu um þetta atriði gerðu.  Hann einfaldlega segir að ekki hafi komið til mismununar, þar sem aðstæður voru ekki sambærilegar.  Ég og fleiri byggðum okkar skoðun á því að allir hafi verið varðir með því að færa innstæður til í kröfuröð.  Sama niðurstaða en gjörólík lagarök.

Varðandi þessa síðustu málsástæðu, þá segir þó EFTA-dómstóllinn nánast beint út, að hefðu Bretar og Hollendingar ekki takmarkað málsástæðuna við lágmarkstrygginguna, þá hefði líklegast verið ástæða til að fallast á þess mismunun.  Er það í samræmi við mína skoðun á þessu atriði, þ.e. hér á landi fengu allir aðgang að öllum fjármunum, en erlendis fengu menn bara aðgang að hluta fjármuna.

Góður sigur en er málinu lokið?

Lítið fer á milli mála, að niðurstaðan í morgun er góður sigur.  Við sem voru mótfallin Icesavesamningunum getum núna barið okkur á brjósti og sagt okkur hafa farið með rétt mál.  
Hinir verða að bíta í það súra, að viðurkenna að þeir hafi haft rangt fyrir sér.

Í mínum huga er þessu máli þó ekki lokið.  Eftir er að ljúka Icesavesamningunum, þar sem ljóst er að TIF fékk lán hjá Bretum og Hollendingum til að greiða lágmarkstrygginguna.  Á TIF falla líklega háir vextir og spurningin er hvort þeim verður velt yfir á þrotabú Landsbanka Íslands.  Þá er hópur innstæðueigenda, sem ekki fékk greitt út á sama tíma og aðrir.  Þessi hópur gæti sótt bætur til TIF.

Kostnaðurinn sem gæti fallið á TIF er því upp á milljarða tugi.  Þessir peningar verða, samkvæmt tilskipuninni, bara sóttir til fjármálafyrirtækja sem eru aðilar að TIF.  Verum viss um að það mun skila sér í hærri útlánsvöxtum.

Nú er samt rétt að fagna niðurstöðunni frá því í morgun sem sigri þjóðarinnar gegn tilraun ESA, ESB, Breta og Hollendinga til að kúga okkur til undirgefni.

Ísland vann Icesave-málið

Allt tekið að láni - Endurbirt færsla

Fyrir nánast þremur árum birti ég færsluna sem hér er endurbirt í tilefni væntanlegs uppgjörs vegna skulda Skipta, móðurfélags Símans.  Þeir sem rýna í fréttir um það mál, hafa komið auga á að þegar Exista keypti tæplega helmingshlut í Símanum af ríkinu, þá virðist sem Exista hafi ekki lagt krónu í kaupin.  Allt var tekið að láni.  Um þetta fjallaði einmitt færslan mín hér fyrir þremur árum, þ.e. ótrúlegt auraleysi meintra auðmanna.  Þeir skömmtuðu sér háar upphæðir í arð frá þeim félögum sem þeim tókst að komast yfir, en áhætta þeirra við kaupin voru engin, þar sem búin voru til leppfyrirtæki með lágmarksfjárframlagi og síðan tekin lán fyrir öllum pakkanum.  Tekið skal fram að þegar ég skrifaði færsluna, þá var ekki allt komið fram sem núna er vitað og var margt byggt á ágiskunum og innsæi.  Því miður þá hafði ég ekki rangt fyrir mér í einu einasta tilviki.  En hér er færsla sem birtist 11. febrúar 2010.

Tikk-tikk-tikk, tímasprengjan tifar, almenningur er að springa

Ég hef aldrei upplifað eins ástand og núna er í þjóðfélaginu.  Hver afhjúpunin á fætur annarri um viðskipti svo kallaðra auðmanna, þar sem í ljós kemur að þeir áttu ekkert annað en nafnið, veltur yfir landsmenn.  Ólafur Ólafsson átti ekki einn aur í því sem notað var til að kaupa hlutabréf í hinu eða þessu fyrirtæki.  Jón Ásgeir Jóhannesson átti ekki einn aur í því sem notað til að kaupa hlutabréf í hinu eða þessu fyrirtæki.  Brim keypti Icelandic Group og átti ekki einn aur af þeim peningum sem notaðir voru við kaup á félaginu.  Jóhannes Jónsson býr í lúxusvillu sem hann hefur ekki lagt einn aur í.  Hinir svo kölluðu auðmenn voru upp til hópa menn án peninga eða að þeir hættu aldrei sínu eigin aur í þær fjárfestingar sem þeir tóku þátt í.  Veldi þeirra var loftbóla byggð á afleiðum.

Hér á landi byggðust eignir "auðmanna" á hlutabréfum sem þeir höfðu "keypt" í bönkunum.  Kaupverðið hafði nánast alltaf verið að fullu tekið að láni hjá bönkunum sjálfum í gegn um eitthvað leppfélag.  Peningurinn kom úr bankanum, tók tvo, þrjú hopp og skiluðu sér svo aftur inn í bankann, þar sem hlutabréfin voru oftast keypt af aðila sem notaði peninginn til að gera upp skuld við bankann.  Nú hlutabréfin í bönkunum voru svo notuð sem trygging fyrir lánum sem notuð voru til að kaupa önnur hlutabréf, sem notuð voru sem trygging fyrir nýjum lánum, sem notuð voru til að kaup enn önnur hlutabréf, sem notuð voru sem trygging fyrir enn öðrum lánum, o.s.frv.  Hvergi í allri keðjunni er lögð til ein króna af eigin fé.  Eins og allir vita, þá er engin keðja sterkari en veikasti hlekkurinn og fall bankanna haustið 2008 varð til þess að keðja brast.  Málið er að nær öll hlutabréfaeign "auðmanna" hékk saman í svona keðju sem er að leysast upp, eins og þegar lykkjufall verður.  Allir sem þekkja til prjónamennsku vita að nóg er að ein lykkja falli til að allar lykkjur fyrir ofan missa festingu sína og ef ekki er gripið í snarhasti til heklunálarinnar, þá getur flíkin eyðilagst.

"Auður" íslenskra "auðmanna" lítur núna út eins og peysa alsett lykkjuföllum.  Hann er að engu orðinn.  Hann var líklegast enginn allan tímann.  Það var allt fengið að láni.  Dapurleg staðreynd, sem margir af þessum mönnum munu þurfa að lifa við sem eftir er ævi sinnar.  Þeir skreyttu sig með stolnum fjöðrum og gengu um í nýju fötum keisarans.

Þetta var hin opinbera eignahlið á "viðskiptaveldi" þeirra, en hvað með hina óopinberu hlið.  Það runnu jú stórar fjárhæðir til þeirra út úr félögum "viðskiptaveldisins".  Þessar fjárhæðir virðast vera týndar nema þær hafi bara horfið í hítina.  Satt best að segja, þá held ég að stór hluti af þessum peningum séu löngu búnir í eyðslufylleríi "auðmannanna" og þegar sjóðirnir tæmdust, þá var eina leiðin til að tryggja meira aðgang að peningum að kaupa banka.

Ég sagði að ástandið í þjóðfélaginu væri viðkvæmt.  Það er allt við að springa.  Almenningur sér flett ofan af hverri svikamyllunni á fætur annarri.  Við þurfum að horfa upp á bankana leysa til sín hvert fyrirtækið á fætur öðru.  Fyrirtæki sem "auðmennirnir" og leppar þeirra áttu að nafninu til, en bankarnir áttu í raun og veru.  "Auðmenn" og leppar sem hafa lifað hátt á okkar kostnað og við eigum að borga reikninginn.  "Auðmenn" og leppar þeirra eru að fá allar sínar skuldir felldar niður vegna þess að þeir kunnu á kerfið og höfðu her lögmanna á sínum snærum, en í almenning er kastað brauðmolum.  Jón Ásgeir fær meiri afskrift í einni færslu hjá einu af svo kölluðu fyrirtækjum hans, en öll heimili landsins fá af húsnæðislánum sínum!  Þess vegna er almenningur að springa.  Og eins og einn bankamaður komst svo snilldarlega að í dag, þá verður fólk "að sætta sig við það".  Ég viðurkenni það fúslega, að það sauð á mér við þessi orð sem viðhöfð voru í hópi fólks sem er að fást við vanda almennings alla daga, hver á sinn hátt.  Málið er að við þurfum ekki að sætta okkur við það og við eigum ekki að sætta okkur við það.  Það verður bankinn að sætta sig við.

En það var ekki bara viðskiptaveldi "auðmannanna" sem var svikamylla.  Eignasafn gömlu bankanna sem tengdist viðskiptum við "auðmennina" var ekki byggt á neinu.  Viðskiptalíkan gömlu bankanna byggði á afleiðuviðskiptum, þ.e. loftbólu eða sápukúlu.  Eða á ég að nota kunnuglega samlíkingu við lauk úr bíómynd.  Hvað er inni í lauk?  Maður flettir hverju laginu á fætur öðru af og innst er ekkert.  Það er enginn kjarni í lauk og þannig var það með kröfur bankanna á "auðmennina".  Það var ekkert þar að baki.  Ekkert.  Þrátt fyrir það mokuðu bankarnir peningum í "auðmennina", sem eru núna að fá allar sínar skuldir felldar niður vegna þess að þessir sömu bankar hjálpuðu "auðmönnunum" að komast hjá því að taka ábyrgð.  Það sem meira er, verið er að aðstoða þessa sömu "auðmenn" við að eignast aftur fyrirtækin sem þeir stjórnuðu en áttu raunar aldrei neitt í.  Svo virðist sem "auðmennirnir" munu "eiga" meira eftir uppgjörið, en þeir áttu nokkru sinni áður.  Þess vegna er almenningur að springa. 

Tikk, tikk, tikk - búmm!

Á ósvífnin sér engin takmörk?

Svipan birti frétt í gær laugardag undir fyrirsögninni Lánveitandinn reyndi að innheimta afborganir af skuldabréfi sem hann hafði selt.  Í fréttinni er því haldið fram að a.m.k. eitt fjármálafyrirtæki og líklegast fleiri hefðu haldið áfram að innheimta lán, sem þau áttu alls ekki og höfðu því engan rétt á að innheimta.  Fjármálafyrirtækin eru ekki nefnd á nafn, en sagt berum orðum að um banka sé að ræða.

Ásökunin sem sett er fram í frétt Svipunnar hljóðar upp á, að banki hafi selt lán til hollensks fjármálafyrirtækis, en þrátt fyrir það látið líta út gagnvart lántakanum að bankinn væri ennþá lögmætur kröfuhafi.  Þegar lántakinn/greiðandinn óskaði eftir því að sjá frumrit skuldabréfsins, þ.e. gerði meira en óska eftir "staðfestu" afriti, þá tókst bankanum ekki að sýna fram á að hann hefði skuldabréfið í vörslu sinni.  Við frekari eftirgrennslan kom í ljós að viðkomandi skuldabréf hafði verið selt til hollensks fjármálafyrirtækis fyrir talsverðum tíma og að hollenska fjármálafyrirtækið hafði strax afskrifað bréfið til að nýta þarlend lög um skattaafslátt (eða lækkunar á skattskyldum tekjum/eignum).  Eftir að það komst upp greiddi íslenski svikarinn, því þetta er ekkert annað en rakin fjársvik, háar upphæðir til að þagga málið niður.

Nú veit ég ekkert hvort umrædd saga sé sönn, en verð þó að viðurkenna, að ég hef haft veður af svona löguðu, en þó bara sem kjaftasögum.  Þessi ásökun er samt svo alvarleg að hana verður að rannsaka.  Þar sem viðkomandi banki er ekki nafngreindur þá liggja allir undir grun.  Raunar segir í fréttinni, að fleiri en einn banki eigi í hlut.

Ég ætla ekki að fara að geta mér til opinberlega hvaða bankar eiga í hlut.  Ég er þó þess full viss að Svipan hefði ekki birt þessa frétt sína nema vera með áreiðanlegar heimildir fyrir henni.  

Traustið endanlega farið

Reynist þessi frétt sönn, þá er einfaldlega endanlega búið að rústa öllu trausti sem bankarnir endurreistu hafa mögulega náð að byggja upp.  Staða lántaka er sú, að þeir hafa enga tryggingu fyrir því, að fjármálafyrirtækið sem er að innheimta lán þeirra hafi yfirhöfuð umboð til þeirrar innheimtu. Fyrirtækin sjálf, fyrirtæki sem þau tóku yfir eða jafnvel fyrirtækin sem hrundu gætu hafa selt kröfurnar til einhverra aðila úti í heimi (eða hér á landi) sem keyptu kröfurnar í þeim eina tilgangi að nýta til skattahagræðis.

Hvers vegna er skuldara ekki tilkynnt, þegar kröfuhafaskipti verða á kröfu en kröfuhafanum er tilkynnt þegar skuldaraskipti verða?  Af hverju hefur skuldari minni rétt á að vita hver er kröfuhafinn hans, en kröfuhafinn að vita hver er skuldarinn? Af hverju fékk ég ekki tilkynningu frá mínum viðskiptabanka eða sparisjóði, þegar krafan á mig var færð frá einu aðila til annars?  Fóru kröfurnar þessa leið eða eru þeir aðilar sem eru að innheimta lánin bara að gera það í umboði einhverra?  Af hverju veit ég yfirhöfuð ekki hver er eigandi kröfunnar á mig og veit því ekki við hvern ég á að tala til að fá niðurstöðu í málin?  Ég komst t.d. fyrst að því í maí 2012 að Arion banki átti kröfu sem ég var búinn að reyna að semja við Dróma um frá því 24. ágúst 2009!  Samt hafði Arion banki ítrekað neitað að semja við mig um kröfuna, þar sem Drómi átti hana!

Ég hef raunar heyrt skýringuna á því af hverju skuldari fær ekki að vita af breytingu á stöðu kröfuhafa.  Það er svo flókið og síðan vilja kröfuhafar oft vera nafnlausir!  Einmitt, svo hægt sé að svindla á skuldurum eins og lýst er í frétt Svipunnar?

Ótrúlega auðvelt í framkvæmd

Hvort sem þessi frétt Svipunnar er rétt eða ekki, þá er þetta greinilega möguleiki.  Upprunalegur kröfuhafi (og þeir sem á eftir koma) getur hvenær sem er selt kröfuna einhverjum andlitslausum aðila en samt haldið áfram að innheimta reglulegar greiðslur af henni, þó viðkomandi hafi engan rétt til þess, í þeirri trú að hinn nýi kröfuhafi sé fyrst og fremst að kaupa kröfuna til að nýta til afskrifta í skattalegu hagræði.

Málið er að þetta er svo auðvelt í framkvæmd.  Íslenski svikarinn þarf bara að koma sér í samband við erlendan svikahrapp sem er til í að taka þátt í leiknum.  Lánasafn er að nafninu til selt hinum erlenda aðila á fáránlegu undirverði sem strax afskrifar safnið til að nýta sér skattareglur í viðkomandi landi.  Íslenski svikarinn fær í sinn hlut 10-15% af andvirði lánasafnsins og getur haldið áfram að innheimta það upp í topp, meðan erlendi svikahrappurinn gefur upp í sínu heimalandi, að lánasafnið sé óinnheimtanlegt, færir heildarupphæð safnsins til gjalda hjá sér og nýtur skattalækkunar sem nemur 20-30% (ef ekki meira) af heildarupphæðinni.  Báðir svikararnir fá eitthvað í sinn vasa.  Íslenski skuldarinn er hvorki að græða né tapa, en það gera íslenskir skattgreiðendur og skattgreiðendur í heimalandi erlenda svikarans.  (Svo er náttúrulega spurningin hvort greiðslur skuldarans af láninu renni inn á reikning fjármálafyrirtækisins eða einhvers annars.)

Staðfest afrit sanna ekkert

Staðfest afrit skuldabréfa hafa hingað til þótt fullnægjandi sönnun fyrir eignarhaldi þess sem leggur afritið fram á kröfunni.  Sýslumenn og dómstólar hafa raunar ítrekað látið duga að fjármálafyrirtæki leggi fram slík staðfest afrit. Miðað við frétt Svipunnar, þá eru þau ekki jafnörugg sönnun og ætla þætti.

Minnsta mál er að falsa slík skjöl. Einfaldlega er tekið afrit af skuldabréfi, sem hefur verið selt samverkamanni í svikunum og það geymt í skjalahirslu fjármálafyrirtækisins í staðfrumritsins.  Slíkt afrit getur verið ótrúlega nákvæm eftirgerð frumritsins, t.d. ef frumritið hefur verið skannað inn og síðan prentað út.  Þegar óskað er eftir staðfestu afriti, er tekið ljósrit af afritinu og á það skráðar upplýsingar um að um staðfest afrit sé að ræða.  Jafnvel fyrir fagmann er erfitt að greina hvort ljósrit af skjali sé af frumriti skjalsins eða hvort útprentun innskannaðs skjals hafi verið ljósritað.  Er því raunar með ólíkindum, að sýslumenn og dómstólar skuli láta duga að leggja fram staðfest afrit nema að fulltrúi sýslumannsins eða dómstólsins hafi verið viðstaddur þegar hið staðfesta afrit var útbúið og geti vottuð um að um ósvikið skjal sé að ræða.  Hér á landi virðist það aftur í verkahring skuldarans að afsanna að skjal sé ósvikið fremur en kröfuhafans að sannað að svo sé.

Sé frétt Svipunnar rétt, þá er kominn upp ótvíræður vafi um hvort staðfest afrit af frumriti staðfesti nokkurn skapaðan hlut.  Eins og fram kemur í fréttinni, þá sýndi bankinn lántakanum "allskonar pappíra stimplaða og undirritaða sem staðfest afrit af skuldabréfinu".  Þetta reyndist allt vera ómerkilegt skjalafals eða löngu úrelt gögn.  Spurningin sem þarf að svara er: Hversu algengt er þetta?

Ósvífni sem á sér engin takmörk

Því miður, þá verð ég að viðurkenna, að ég trúi þessari frétt Svipunnar fullkomlega.  Þetta er bara enn eitt dæmið um þá ósvífni sem virðist viðgangast innan íslensku fjármálafyrirtækjanna.  Ég hef orðið vitni að alls konar ósvífni og þessi gengur ekki meira fram af mér en margar aðrar.  Ég þori til dæmis að fullyrða, að ekki eitt einasta fjármálafyrirtæki á Íslandi fer eftir ákvæðum laga 107/2009 í skuldaúrvinnslu einstaklinga, heimila og fyrirtækja.  Nánast alls staðar virðist gilda sú regla, að skuldi skuldari fjármálafyrirtækinu tiltölulega lága upphæði (undir 500 m.kr.) þá frýs fyrr í helvíti en að fjármálafyrirtækið gefi nokkuð eftir fyrr en búið er að strípa skuldarann af öllum eignum og eftir það er viðkomandi helst keyrður í gjaldþrot.  Sé skuldin hins vegar yfir 500 m.kr., þá er eins og afskrifað sé hægri-vinstri og viðkomandi heldur öllum eignum sínum að auki.  Alls staðar virðist gilda sú regla (fyrir þá sem skulda undir 500 m.kr.), að draga mál á langinn eins og hægt er og gæta þess að á þau hlaðist allur mögulegur og ómögulegur kostnaður og reyni skuldari að halda uppi mótrökum í málinu, þá eru stefnuvottar sendir með hótanir um uppboð og gjaldþrot.

Leið bankanna er allt of oft leið þvingunar frekar en leið umræðu.  Því miður fyrir alla hafa bankarnir allt of oft haft rangt fyrir sér í túlkun laga, en það hefur enn ekki orðið til þess, að þeir hafi óskað eftir viðræðum við hagsmunasamtök lántaka til að fá botn í málin.  Hversu mörg heimili og fjölskyldur verða svipt öllu sínu og lögð í rúst áður en bankarnir ná áttum?  Hversu mörg dómsmál þurfa að falla bönkunum í óhag áður en þeir ná áttum?  Hvers vegna láta stjórnvöld bankana vera einráða um svo kölluð úrræði fyrir skuldug heimili og fyrirtæki, þegar ljóst er að þetta eru úrræði fyrir fjármálafyrirtækin til að hafa sem mest af heimilunum og fyrirtækjunum en ekki úrræði í samræmi við ákvæði laga nr. 107/2009 um úrræði fyrir einstaklinga, heimili og fyrirtæki vegna banka- og gjaldmiðilshruns.  Ég veit ekki svörin, en í mínum huga er ljóst að almenningur mun ekki ná rétti sínum nema í gegn um dómstóla.

Eldfjöll á Íslandi - Allt frá hurðasprengjum upp í stærstu bombur en ekki dómsdagssprengjur

Undanfarin tæp tvö ár hafa birst af og til fréttir um ógnir sem stafa af íslenskum eldfjöllum.  Sjálfur ritaði ég ráðherrum núverandi ríkisstjórnar nokkra tölvupósta, þar sem ég hvatti þá til að fara í vinnu við áhættumat vegna eldfjalla.  Sú vinna er núna komin í gang, en ég verð að viðurkenna að mér finnst 20 ár nokkuð langur tími til verksins.

Í rúma tvö áratugi hef ég á einn eða annan hátt unnið við áhættumat og áhættustjórnun.  Stundum hafa viðfangsefni mín snert raunumhverfið og því hef ég viðað að mér upplýsingum um áhrif af eldgosum og jarðhræringum í kringum starfssvæði viðskiptavina minna.  Langar mig vegna furðufrétta um að hér á landi gætu veirð dómsdagseldfjöll að birta hér mjög stutta samantekt af því sem ég hef viðað að mér í gegn um árin um ógnir af helstu virku eldstöðvum á landinu og áhrif sem gos í þeim hefðu á lífið í landinu.  Þetta er mjög gróf samantekt, en ég held að hún endurspegli ágætlega staðreyndir þó líklega séu einhverjar villur í rökum mínum.

Eru dómsdagseldstöðvar á Íslandi?

Eldgosið í Eyjafjallajökli vorið 2010 hefur heldur betur dregið athygli fjölmiðla að landinu.  Í fyrrdag, 2. janúar, lagði PBS sjónvarpsstöðin í Bandaríkjunum hluta dagskrár sinnar undir hættuna af eldfjöllum á Íslandi.  Talað er um Ísland sem tifandi tímasprengju (en kannski er nær að tala um röð tifandi sprengja) og verði með dómsdagstengingu.  Þar sem ógnir af eldfjöllum tengja saman tvö áhugasvið mín, þ.e. jarðfræði og áhættustjórnun, langar mig að fjalla aðeins um þessar meintu tímasprengjur.

Áður en lengra er haldið, þá er rétt að benda á, að víða um heim eru mjög virk eldfjöll sem hafa veruleg áhrif á líf þess fólks sem býr í nágrenni þeirra.  Sum þessara eldfjalla eru mun nær þéttbýli, en hin íslensku fjöll og eru mun virkari.  Þó vissulega hafi eldgos á Íslandi haft mikil áhrif á heimsvísu og komast inn á lista yfir tilkomumestu eldgos sem vitað er um, þá einoka þau ekki lista yfir slík gos.  Rétt er þó að benda á, að tvö gos á Íslandi eru talin hafa leitt til mikilla samfélagsbreytinga, þ.e. H-3 Heklugosið frá um 1000 BC, en talið er að það hafi haft áhrif á lok bronsaldar, og síðan Skaftáreldar sem taldir eru hafa leitt til frönsku byltingarinnar.

Mælikvarði á stærð eldgosa

Þegar jarðfræðingar meta stærð eldgosa, þá er notaður VEI kvarðann, en hann er veldiskvarði líkt og Richterstigin fyrir jarðskjálfta.  Hæst fer þessi kvarði í 8 og hafa ákaflega fá eldgos í heiminum mælst á því stigi.  Eldstöðin í Yellowstone hefur sent frá sér þvílíkt gos minnst fjórum sinnum, tvö eru þekkt frá Nýja Sjálandi, tvö frá Suður-Ameríku og eitt frá Indónesíu (talið hafa stuðlað að því að mannkyninu fækkaði um minnst 60%).  Síðasta þekkta gosið af þessari stærð varð fyrir um 26.500 árum.

Næsti flokkur VEI 7 er vel skipaður þekktum gosum, en ekkert íslenskt kemst í þann flokk.  Aftur eru það annars vegar Yellowstone og Nýja Sjáland sem leggja til flest gosin í þessum flokki.

Stærstu þekktu gosin á Íslandi teljast vera af stærðargráðunni VEI 6.  Má þar nefna á sögulegum tíma gosin kennd við Eldgjá, Veiðivötn og Skaftárelda.  Heklugosið, H-3, nær ekki einu sinni þessari stærð.

Munurinn á gosum á Íslandi og flestum þessum ofurgosum er, að hér hefur stærstu gosunum fylgt mikið hraunrennsli.  Er því talað um að Ísland sé eitt fárra svæði á jörðunni, þar sem mikið magn hrauns kemur upp á yfirborðið (Large Igneous Province).  Hér á landi hafa t.d. komið upp nokkur af stærstu hraunum sem runnið hafa eftir ísöld og einnig á sögulegum tíma, þ.e. Þjórsárhraun, Eldgjárhraun og Eldhraunin sem runnu í Skaftáreldum.  Þrátt fyrir gríðarlega stærð, þá rétt ná þau að komast inn í VEI 6 flokkinn.

Eldstöðvar komnar á tíma?

Án þess að hafa séð þessa þætti PBS, þá má á umfjöllun um þá ráða, að þeir vísindamenn sem rætt er við hafi áhyggjur af því að Ísland sé tifandi tímasprengja.  Vissulega má búast við stórum gosum hér á landi í framtíðinni en ólíklegt er að stórgos með afleiðingum á við Skaftárelda verði á næstunni. 

Skemmtum þó aðeins skrattanum og skoðum þá möguleika sem virðast vera í stöðunni á segjum næsta árþúsundi eða svo:

• Reykjaneseldar.  Rétt er að halda því til hagar, að verið er að tala um eldvirkni á Reykjanesskaganum öllum, þ.e. úr eldstöðvakerfum kenndum við Hengil, Brennisteinsfjöll, Krísuvík og Reykjanes.  Þessi kerfi gjósa frekar reglulega og eru komin á tíma. Gæti eldvirkni hafist í þeim með litlum fyrirvara, en hvort það gerist á þessu ári, eftir 50 ár eða 150 ár, er ómögulegt um að segja.  Biðin gæti verið stutt, en hún gæti líka orðið nokkur hundruð ár.  Í síðustu goshrinu voru flest gosin eingöngu hraungos og lítil aska fylgdi með öðrum.  Þau stóðu flest stutt, allt frá nokkrum dögum upp í fáeina mánuði.  Nokkur stór hraun runnu og verði sama uppi á teningunum næst, má búast við að þeim fylgi samgöngutruflanir sem og skemmdir á raflínum og öðrum lögnum.  Svo fremi sem hraun renni ekki í Heiðmörk, þá ættu vatnsból Reykvíkinga að vera örugg, en ekki víst að Hafnfirðingar verði eins heppnir og síðan Suðurnesjamenn.  Á skala áramótavarningsins, sem ég vísa til í fyrirsögn, þá eru þetta allt frá hurðasprengjum og upp í litlar, fallegar skottertur.  Ég sé fyrir mér, að verði hraunrennslið ekki ofsafengnara, að auðvelt verði að stjórna braut þess frá íbúðabyggð og öðrum mannvirkjum, þó vegir kunni að rofna.
• Hekla.  Fram til 1970 var Hekla í takti sem gaf gos einu sinni til þrisvar á hverri öld.  Þannig hafði þetta verið frá landnámi og jafnvel lengur.  En 1970 brá Hekla út af vananum og fór að gjósa litlum gosum á um 10 ára fresti.  Síðast gaus árið 2000 og því er spurningin hvort Hekla sé hrokkin í gamla farið aftur eða hún gjósi með nánast engum fyrirvara, eins og hennar hefur verið vaninn.  Ef næsta gos verður líkt og síðustu fimm gos, þá má búast við frekar lítilli skottertu með umtalsverðum reyk, en fari hún í sama farið og 1947, þá verður tertan í stærra lagið, en jafnframt er líklegt að lengra sé í slíkt gos.  Afleiðingar af litlu gosi eru, eins og gefur að skilja litlar, en veltur þó mikið á vindáttinni, þar sem margar mikilvægar virkjanir eru í nágrenni fjallsins.  Afleiðingar af stóru gosi verða umtalsverð flúormengun, vatnsból spillast, rekstrartruflanir í virkjunum á svæðinu og aska gæti lagst yfir byggð á Hellu og Hvolsvelli.  Ólíklegt er að Heklugos, hvort heldur á þessu ári eða síðar myndi, verði nokkru sinni dómsdagsgos.
• Sunnan við landið.  Lítið fer á milli mála, að það á eftir að gjósa oft sunnan við landið.  Þegar framlíða stundir mun Eyjumenn fá akbraut milli lands og Eyja, en ætli það taki ekki a.m.k. milljón ár.  Fátt bendir til þess að hreyfing sé á þessu svæði núna, en næsta gos gæti komið upp í Vestmannaeyjahöfn eða þess vegna í Landeyjahöfn.  Hér væri á ferðinni mögnuð flugeldasýning með tilkomumiklum sprengingum og ekki fyrir nokkurn mann að vera þar nálægt.  Ólíklegt er að þetta gerist á næstu árum eða áratugum, en Surtseyjargos og Heimaeyjargos sýndu að ekkert má útiloka.  Dómsdagsgos er ólíklegt, raunar nánast útilokað.
• Katla.  Gos í Kötlu varð fyrir víst 1918, en grunur er uppi um að hún hafi bæði gosið litlum gosum 1955 og 1999.  Fram að gosinu 1918 hafði Katla verið í mjög góðum takti.  30-60 ár á milli gosa, þannig að 1955 og 1999 geta alveg staðist út frá því.  Gosin á Fimmvörðuhálsi og í Eyjafjallajökli gætu hafa létt þrýstingi af Kötlu, en þó er það ólíklegt.  Hafi hvorki gosið 99 né 55, þá er núverandi goshlé Kötlu það lengsta frá Þjóðveldisöld (miðað við skráðar heimildir og vísindaleg gögn).  Katla verður stór skotterta (eða röð skotterta) með stórbrotinni sýningu um mátt náttúrunnar.  Rýma þarf nærsveitir í nokkrar vikur (2-3), en síðan fellur allt í dúnalogn aftur.  (Nema að hún falli í sama far og 17. og 18. öld, þegar gos stóðu yfir í nokkra mánuði.)  Líkurnar á gosi á þessu ári eru töluverðar, en það gæti líka dregist í nokkur ár eða áratugi.  A.m.k. er á hreinu að verði gosið í Kötlu sjálfri, þá er ekki um neitt dómsdagsgos að ræða.
• Gos sunnan og/eða suðvestan Vatnajökuls.  Ekki er á hreinu hvernig öll þessi goskerfi á Vatnajökulssvæðinu tengjast eða hvort þau tengist, en frá því Ísland byggðist, þá hafa komið þrjú risagos á svæðinu sunnan eða suðvestan Vatnajökuls.  Er ég þá að vísa til Eldgjár (934), Veiðivötn (1477) og Skaftárelda (1783-4).  Þessi gos, sem eru tengd við þrjú aðskilin kerfi, þ.e. Kötlu, Bárðarbungu og Grímsvötn (í þessari röð), náðu að skila upp á yfirborðið meira magni af hrauni en nútímamaðurinn hafði áður orðið vitni að.  Tvö þeirra, Eldgjá og Skaftáreldar, eru tvö stærstu hraungos sem samtímaheimildir eru til um.  Á milli þessara risahraungosa liðu annars vegar rúmlega 540 ár og hins vegar 405 ár.  Frá Skaftáreldum til dagsins í dag eru síðan innan við 230 ár.  Komi upp svona gos, þá er hægt að líkja því við flugeldasýningu, þar sem öllu er tjaldað til.  Raunar sýningu þar sem allt gæti farið úr böndunum.  Líkurnar á að svona gos verði á næstu ári, áratugum eða árhundruð eru hins vegar litlar og væri það fjandans óheppni, ef núlifandi Íslendingar og næstu kynslóðir upplifðu slík ósköp.  Gæti hikstalaust falli undir að vera dómsdagsgos fyrir Ísland, þó því fylgi nú varla meiriháttar breytingar fyrir umheiminn.
• Grímsvötn.  Taktfastasta eldstöð landsins (a.m.k. af þeim sem láta til sín sjást). Gos úr Grímsvötnum og nálægum eldstöðvum eru vel þekkt.  Þau valda sjaldan búsifjum svo heitið getur, þó á því séu undantekningar.  Er eins öflug skotterta og hægt er að finna, en meðan maður heldur sig í góðri fjarlægð, þá má njóta útsýnisins.  Gaus síðast 2011 og því er líklegast að næsta gos verði ekki fyrr en 2014.  Þetta er bara business as ususal, þ.e. pirringur og óþægindi, en líður hratt hjá.
• Öræfajökull.  Völva DV spáir gosi úr þessu hæsta fjalli landsins.  Þekkt gossaga jökulsins er ekki löng, en hún byrjar með ósköpum.  Gosið árið 1362 var lengi vel mannskæðasta gos Íslandssögunnar og deila má svo sem um það hvort gosið í Lakagígum hafi orðið fleiri að aldurtila eða hvort að það flest dauðsföllin hafi orðið af afleiddum ástæðum.  A.m.k. tilgreina margar heimildir gosið 1362 sem mannskæðasta eldgos Íslandssögunnar.  En Litla-Hérað fór ekki bara í eyði, það grófst í ösku með manni og mús.  Á það festist síðan nýtt nafn, Öræfasveit.  Gjósi Öræfajökull, þá er okkur óhætta að biðja guð að hjálpa þeim sem þar eru nálægt.  Hér væru á ferð allir öflugustu skoteldarnir í pakkanum og flugeldasýningin gæti varað góðan tíma. Dómsdagsgos verður þetta varla, en bæði mikil og langvarandi áhrif á nærsveitir og þó lengra væri leitað.  Líkurnar á gosi í jöklinum á þessu ári eru hins vegar hverfandi, þó ekkert sé útilokað.  Síðast liðu 365 ár á milli gosa og haldist það, þá er enn langt í næsta gos eða svo hátt í 100 ár.
• Bárðarbunga og nálægar/tengdar eldstöðvar.  Finni gosefni sé leið upp á fyrirborðið í gegn um Bárðarbungueldstöðina, þá má búast við miklu sjónarspili.  Raunar svo miklu að ásýnd landsins gæti breyst í kjölfarið.  Kosturinn við eldstöðina er staðsetningin og því mjög ólíklegt að eldgosið sjálft með hraunrennslinu sem því líklega fylgir hafi mikil áhrif á lífið í landinu.  Öskufallið mun hins vegar gera það og það verður mjög mikið meðan gígurinn er undir vatni.  Grímsvötn verða hjóm eitt miðað við atganginn í Bárðarbungu (komist gosið í gegn um ísinn).  Verði gosið utan jökuls, þá mun hraun flæða sem aldrei fyrr (eða nánast) og gosið standa í drjúgan tíma.  Hér erum við að tala um risatertur og risabombur í hundruða vís.  Tímaramminn er aftur ákaflega óljós og gæti gosið á svæðinu á næstu mánuðum eða alls ekkert í nokkur árhundruð.  Þó er rétt að nefna, að á vefsíðu sem haldið er úti af Smithsonian stofnuninni, þá er Bárðarbungueldstöðin talin mjög virk um þessar mundir.  Tilgreind eru 10 hugsanleg gos á svæðinu frá 1986.  Ekkert af þessum gosum hefur þó verið staðfest.  Kverkfjöll eru tekin með hér, en þau virðast taka kipp við og við.
• Askja og nágrenni.  Síðasta Öskjugos var fyrir rúmu 51 ári.  Milli þess og risagossins árið 1875 urðu 7 smærri gos.  Jarðskjálftar og óútskýrð bráðnun íss á Öskjuvatni og kvikuhreyfingar í jarðskorpunni virðast benda til þess að Askja sé tilbúin að ræskja sig eða kvika leiti upp á yfirborðið ekki fjarri henni.  Upptyppingar hafa verið á ratsjá jarðfræðinga í fleiri ár og hefur menn dreymt um að þar hefjist dyngjugos.  Áhugi manna fyrir dyngjugosi er skiljanlegur, þar sem þau geta varað í tugi ef ekki hundruð ára, eins og sést vel á Hawaii eyju, þar sem dyngjugos er búið að vera í gangi í áratugi.  Verði niðurstaðan dyngjugos, þá mun það án efa styrkja ferðaþjónustuna mikið.  Verði niðurstaðan hamfaragos, eins og 1875, þá er fátt spennandi við gosið og best að vona, að það vari stutt.  Munurinn á þessu tvennu er eins og á blysför og flugeldasýningu þar sem eldur komst óvart í birgðirnar!  Gosið 1875 varð til þess að þúsundir Íslendinga fóru vestur um haf til Bandaríkjanna og sérstaklega Kanada.
• Kröflusvæðið og norður úr.  Kröflueldar 1975-84 áttu margt skylt með stóru hraungosunum á sunnanverðu landinu.  Munurinn var líklega hve stór hluti hraunrennslisins var undir yfirborðinu.  Núna á aftur að fara að bora á svæðinu og hver veit nema menn reiti þann í neðra til reiði á ný.  En öllu gríni sleppt, þá er þetta það svæði sem er ólíklegast er að gjósi á næstunni.  Gjósi þarna, þá verður lítið um flugelda en þess meira um blys og kínverja.  Gæti verið ein og ein lítil skotterta.  Líklega þarf að bíða einhver árhundruð eftir næstu Kröfueldum, en hve langt er í gusu norðan við Kröflusvæðið er ekki ljóst.  Land sem er sífellt að gliðna þarf á fyllingu að halda og hún berst bara neðan frá.

Aðrar eldstöðvar sem ekki má afskrifa, þó ólíklegt sé að þær valdi óskunda á komandi áratugum, árhundruðum og jafnvel þúsundum eru Hengill, Snæfellsjökull, Ljósufjöll, Hveravellir, Torfajökull og Esjufjöll.

Höfum í huga að minnst 28 eldstöðvar hafa gosið hér á landi síðustu 2000 ár eða svo.  Þar af er talið að 16 þeirra hafi gosið frá árinu 1900 og 8 til viðbótar á sögulegum tíma.  Margar hafa gosið oftar en einu sinni og úr mörgum ólíkum gígum eða sprungureinum.  Gosið í Fimmvörðuhálsi sýnir okkur líka, að staður sem ólíklegur var til að gjósa getur við réttar aðstæður verið farvegur fyrir eldsumbrot. Loks er langur vegur því frá að þær 28 eldstöðvar sem hafa látið á sér kræla undanfarin 2000 ár séu þær einu sem við þurfum að óttast í framtíðinni.  Bæði geta eldstöðvarkerfi legið í dvala og eins tekur jarðskorpan stöðugum breytingum.

Fá gos valdið miklum skaða

Hvernig sem á því stendur, þá eru áhrif eldgosa á mannlíf í landinu ótrúlega lítil, afmarkast nánast alltaf við nærumhverfi eldstöðvanna og takmarkast í tíma við þá stund sem umbrot eru í gangi og einhverja mánuði á eftir.  Á þessu eru vissulega undantekningar, sem hafa reynst þjóðinni mjög dýrkeyptar. Eru þær helstar Heklugos 1104, gos í Öræfajökli 1362, Skaftáreldar 1783-4, Öskjugos 1875 og gosið í Heimaey 1973.  Öll eiga þessi gos það sameiginlegt, að lítið var ráðið við áhrif þeirra, áhrifanna gætti varanlega í langan tíma og tjónið fyrir samfélagið var mikið.  En þá eru þau nánast upptalin stórtjónagosin.  Er ég þá ekki að gera lítið úr áhrifum nýlegs Grímsvatnagoss á sveitirnar sunnan Vatnajökuls eða gossins í Eyjafjallajökli á mannlíf undir Eyjafjöllum.  En miðað við hin gosin, þá voru áhrifin smávægileg og viðráðanleg.

Vöktun takmarkar vonandi framtíðarskaða

Hér á landi er víðfeðmt net mælitækja sem horfa vakandi auga á hreyfingar landsins.  Þessi mælitæki mættu vera fleiri, en samt er erfitt að kvarta.  Vonandi verður þessi mikla vöktun til þess að takmarka má framtíðarskaða af eldsumbrotum.  Ómögulegt verður samt að koma í veg fyrir slíkan skaða.

Út frá sjónarhorni áhættustjórnunar er fyrsta skrefið að tilgreina byggð, mannaferðir og eignir sem eru á hættusvæðum, hvaða ógnir steðja að þeim, mæla eftir bestu getu áhættuna og síðan átta sig á þeim aðgerðum sem hægt er að grípa til svo draga megi úr hugsanlegu tjóni eða nota þau tækifæri sem bjóðast í stöðunni.  Í nokkrum tilfellum eru eldstöðvarnar einfaldlega þess eðlis, að forðast verður byggð nálægt þeim.  Í öðrum eru líkurnar á hamfaraumbrotum svo litlar, að segja má að áhættan sé hverfandi.  En þó áhættan sé hverfandi, þá getur stóra stundin runnið upp, eins og gerðist í Heimaey fyrir tæpum 40 árum.  Þá verða neyðarviðbrögð að vera skilgreind og prófuð.  Því þurfa öll byggðalög í nálægð eldstöðva, sem geta valdið hamförum, að vera með tilbúnar viðbragðsáætlanir um hvernig staðið skuli að rýmingu þeirra eða ákveða að fara sömu leið og í Súðavík og færa byggðina af hættusvæði.

Eldstöðvar sem ógna Reykjavíkursvæðinu

Þar sem stærsta byggðin í landinu er samanþjöppuðu á nánast lófastórusvæði við Sundin blá, þá er ekki úr vegi að skoða hvaða eldstöðvar geta skapað verulega hættu fyrir íbúa hennar.  Í lýsingu minni að ofan, þá tel ég litla ógn stafa af eldstöðvakerfunum á Reykjanesskaga, þ.e. kerfin kennd við Brennisteinsfjöll, Krísuvík og Reykjanes.  Hið sama á ekki við um Hengilskerfið eða öllu heldur Hengil sjálfan.  Hann er hin mikla ógn sem vakir yfir íbúum svæðisins.  Svo vill til að Hengillinn er megineldstöð og sem slíkur fer hann í gegn um ákveðið þróunarferli.  Á einu stigi þess ferlis, þá mun hann springa með meiri hamförum en landið hefur upplifað í árþúsundir ef ekki milljónir.  Fjarlægðin til Reykjavíkur mun ekki verja íbúa svæðisins og ekkert nema algjört skjól í landslagi eða nægileg fjarlægð mun verja fólk fyrir því sem þá dynur yfir.

Önnur eldstöð sem ógnar Reykjavíkursvæðinu er handan við flóann, þ.e. Snæfellsjökull (og hugsanlega önnur kerfi á Nesinu).  Sú ógn birtist þó í öðru efni, þ.e. í formi flóðbylgju sem gengi yfir flóann.  Hve há sú bylgja yrði, er ómögulegt að segja til um, en líklega allt að tugum metrar.  A.m.k. nógu há til að færa neðstu hæðir byggðar við sjávarsíðuna í kaf.

Báðar þessar ógnir eru með svo stjarnfræðilega litlum líkum núna að óvíst er hvort rétt sé að örvænta yfir þeim.  Hitt er annað mál, að þó nánast engar líkur séu á því að grípa þurfi til áætlunar um rýmingu höfuðborgarsvæðisins, þá er betra að hún sé til, ef óvæntir atburðir gerast, en að gripið sé í tómt.  Vegna framangreindra tveggja ógna, þá þarf einnig að útbúa rýmingaráætlun fyrir Akranes.  Hamfarir í Henglinum eru líka ógn við Hveragerði, Selfoss, Þingvallasveit og hugsanlega fleiri byggðir á Suðurlandi, meðan hamfarir á Snæfellsnesi ógna íbúum við allan Faxaflóa og Breiðafjörð.

Ítrekað skal, að ekkert bendir til þess að þessar tvær eldstöðvar séu nokkuð nálægt því að valda þeim óskunda sem ógnað gæti byggð nálægt þeim.  Báðar gætu gosið mörgum minni gosum áður en kemur að því stóra.  Rýmingaráætlun eða varnaráætlun fyrir svæðið er samt eitthvað sem gott er að hafa tilbúið, því þegar allt kemur til alls, þá gæti þörfin fyrir rýmingu verið af allt annarri ástæðu, t.d. vegna stórrar flóðbylgju utan af hafi eða af mannanna völdum.

Höfundur hefur unnið við áhættustjórnun meira og minna síðustu 20 ár.  Hann starfar nú sem öryggisráðgjafi hjá Hewlett-Parkard ApS í Danmörku.

„Engin tifandi tímasprengja hér“