Vandi heimilanna: Tilraun til greiningar - Endurbirt færsla

Þórólfur Matthíasson var í Kastljóssviðtali í kvöld.  Þar kom hann með greiningu á vandanum sem heimilin í landinu eru að glíma við og fannst mér þessi greining hans heldur klén, eins og margt annað sem frá honum kemur.  Langar mig því að endurbirta hér færslu frá því 10. febrúar sl., þar sem ég gerði tilraun til að greina vandann.  Til að sjá athugasemdir frá því síðast, er bara að smella á fyrirsögnina hér fyrir neðan.

Vandi heimilanna: Tilraun til greiningar

Það eru alls konar vangaveltur í gangi í þjóðfélaginu um það hvernig á að leysa vanda skuldsettra heimila í kjölfar þess ástands sem skapaðist við fall krónunnar, verðbólguna sem fylgdi á eftir og síðan lánsfjárþurrðar á innlendum lánamarkaði. Þetta ástand er búið að stigmagnast frá því í byrjun síðasta árs, þó ljóst væri á síðari hluta árs 2007 hvert stefndi.  Fyrsta verðbólguskotið kom í september 2007, þegar vísitala neysluverðs hækkaði um 1,32% á milli mánaða, en það jafngildir um 16% ársverðbólgu.  En hvenær svo sem vandinn byrjaði skiptir ekki máli núna.  Vandinn er gríðarlegur og hann þarf að leysa.

Áður en menn fara að leysa eitthvað vandamál, þá er gott að byrja á því að gera sér grein fyrir hvert vandamálið er, hver orsök þess er og hvaða lausnir koma til greina.  Japanir segja að 70% vinnunnar sé lokið þegar búið er að koma sér saman um afmörkunina og kannski er bara heilmikið til í því.  Hér fyrir neðan fylgir mín greining á stöðu mála:

Vandamálið:  Tiltekinn hópur fólks (umfangið hefur ekki verið skilgreint) á í erfiðleikum með að greiða af lánum sínum og stefnir því í vanskil, er kominn í vanskil, aðfararaðgerðir eru byrjaðar hjá viðkomandi, nauðungarsöluferli er farið af stað eða því jafnvel lokið.

Orsök:  Megin ástæður fyrir vandanum, sem lýst er að ofan, eru líklegast eftirfarandi fimm atriði:

1. verðbólga sem leitt hefur til hækkunar á höfuðstóli lánanna og greiðslubyrði þeirra um fram greiðslugetu,
2. gengisbreytingar sem hafa haft sömu áhrif,
3. háir vextir af óverðtryggðum lánum, svo sem yfirdrætti,
4. tekjutap sem veldur því að greiðslugeta er skert og
5. höfnun á frekari fyrirgreiðslu frá lánveitendum, svo sem vegna ónógrar greiðslugetu skuldara, skort á veði, skorti á lánsfé eða lánveitandinn eru ekki í aðstöðu til að lána.

Viðfangsefni:  Að gera skuldara kleift að standa undir greiðslubyrði lána án þess að skerða lífsgæði hans og fjölskyldu (þar sem það á við) of mikið, lágmarka tap allra sem að málum koma og jafna ábyrgðinni á stöðu mála milli lántakanda og lánveitanda.  (Auðvitað væri hægt að afmarka viðfangefnið öðru vísi, en ég kýs þessa nálgun.)

Mögulegar lausnir:  Hér verða nefndar nokkrar tillögur að lausnum sem hafa komið fram í umræðunni.  Auk þess sem ég greini frá atriðum sem mér finnst vera hverri leið helst til foráttu.

1. Greiðsluaðlögun:  Gerður er samningur við lánadrottna um tiltekið greiðslufyrirkomulag, þar sem greiðslum er ýmist frestað, þeim dreift eða þær felldar niður.  Þetta er sértæk aðgerð fyrir hvern og einn skuldara og mun taka mjög langan tíma í framkvæmd.  Frumvarp til laga um greiðsluaðlögun er til meðferðar í þingi og óljóst er hvernig það mun líta út að lokum.  Frumvarpið (þ.e. ríkisstjórnarinnar) er með takmarkanir, sem varla teljast viðsættanlegir, svo sem að einstaklingar með ótakmarkaða ábyrgð í atvinnurekstri geta ekki fengið greiðsluaðlögun, ekki er sjálfgefið að allar veðskuldir séu teknar inn í greiðsluaðlögunina og lagðar eru gríðarlega stífar kröfur á einstaklinginn sem fer í greiðsluaðlögun þannig að hann má liggur við ekki misstíga sig neitt án þess að samningurinn um greiðsluaðlögun falli úr gildi.  Hugmyndin er góð, en laga þarf útfærsluna.
2. Útgreiðsla viðbótarlífeyrissparnaðar:  Með þessu er lögð til gríðarleg eignatilfærsla, sem mun skerða lífskjör þeirra, sem taka þennan kost, á elliárunum.  Hugsanlega veldur þetta miklum útgjöldum ríkissjóðs síðar í gegnum almannatryggingakerfið.  Verði þessi leið valin, þ.e. lögum breytt til að gera þetta kleift, þá þarf að varast að gera lífeyrissparnaðinn aðfararhæfan.  Sem stendur er hann það ekki, en um leið og opnað verður fyrir útgreiðslu hans, þá má búast við að lánveitendur krefjist þess að skuldarar noti séreignarsparnaðinn áður en gripið er til annarra aðgerða.  Síðan má spyrja hvort næst verði tappað af sameigninni.  Ef það er samt vilji til að fara þessa leið, þá þarf að fjármagna útgreiðsluna.  Ég nefni í síðustu færslu að hugsanlega gætu lífeyrissjóðirnir samið við handahafa jöklabréfanna og skipt á þeim og erlendum eignum lífeyrissjóðanna (sjá Stórgóð hugmynd að fá lífeyrissjóðina til að kaupa jöklabréfin).  Áður en kemur að útborgun séreignarsparnaðar, þarf að skoða skattlagningu greiðslunnar og áhrif á bætur í almannatryggingakerfinu.  Það verður ekki skoðað hér, en samkvæmt almannatryggingalögum, þá mun útgreiðsla séreignarsparnaðar skerða bætur fólks.
3. Kúlulán:  Hugmynd sem sett var fram í Morgunblaðinu á sunnudag.  Hluti lána settur til hliðar og greiddur með eingreiðslu eftir X ár.  Restina, sem miðast við greiðslugetu, heldur skuldari áfram að borga af.  Kúlulán er borgað, t.d. þegar eign er seld, hagur vænkast, viðkomandi vinnur stóra pottinn í lottó eða tæmist arfur!  Mér sýnist þessi hugmynd þurfa meiri vinnu og hún kemur ekki í veg fyrir hina miklu eignafærslu sem nefnd er í lið 2.
4. Frysting eða lenging lána:  Gengistryggð lán verði fryst í ákveðinn tíma, t.d. þar til krónan hefur náð einhverju tilteknu gengi.  Lengt verði í öllum verð- og gengistryggðum til að létta greiðslubyrðina.  Heildargreiðsla af lánunum mun hins vegar aukast, nema til komi veruleg lækkun vaxta og/eða þak á verðbreytingarfærslu.
5. Skilmálabreytingar verðtryggðra og gengistryggðra lána: Gengistryggðum lánum verði breytt í verðtryggð lán.  Miðað verði við upphaflegan höfuðstól og væri afturvirk til lántökudags.  Skilmálum allra verðtryggðra lána verði breytt þannig að þak verði sett á verðbætur, t.d. 4%, og gildir þetta afturvirkt frá og með 1. janúar 2008.  Þetta verði fyrsta skref í því að afnema verðtryggingu lána alfarið.  Hér þurfa lánveitendur að taka á sig talsverðar afskriftir/niðurfærslur og er ekki víst að þeir sætti sig við það.  Svigrúm lánveitenda til að taka á sig svona niðurfærslur/afskriftir eru skoðað nánar síðar í greininni.
6. Niðurfærsla og afskriftir höfuðstóls gengistryggðra og verðtryggðra lána:  Verðtryggður eða gengistryggður höfuðstóll lána verði færður niður þannig að miðað verði við vísitölu eða gengi frá því áður en gengi krónunnar féll í mars 2008.  (Sumir vilja miða við 1. júlí.) Líkt og í lið 5, þá veldur þetta búsifjum fyrir lánveitendur.

Ég gæti vafalaust nefnt fleiri útfærslur, en læt þessar duga.  Mér sýnist sem einhverjar af ofangreindum lausnum gætu unnið saman, þ.a. ein leið útilokar ekki aðra samhliða.  Dæmi:  Greiðsluaðlögunarleiðin gæti leitt af sér einhverjar af hinum í einni eða annarri mynd, en þá sem sértæka aðgerð fyrir hvern skuldara.  Sjálfur tel ég að fara eigi leið 5 ásamt því að bjóða upp á leið 1 fyrir þá sem eru það illa staddir að leið 5 dugi ekki.

Annað sem þarf að skoða:  Það er að sjálfsögðu fjölmargt annað sem þarf að skoða og hef ég listað nokkur atriði hér fyrir neðan.  Vil ég sérstaklega vekja athygli á atriðum sem snúa að aðför, nauðungarsölu og lúkningu mála.  Gott væri að fá ábendingar um fleiri atriði.

1. Stöðvar þarf strax allar aðfarargerðir og nauðungarsölur á íbúðarhúsnæði, þar til fundin hefur verið viðunandi lausn á vanda heimilanna.
2. Breyta þarf lögum um nauðungarsölur, þannig að löggiltur matsmaður kvaddur til af héraðsdómi verðmeti fasteignir, sem fara eiga á nauðungarsölu.  Sýslumanni verði skylt að hafna boðum sem berast og eru undir tilteknum hundraðshluta, t.d. 70 eða 80%, af þessu verðmati.  Verðmat skal ekki birta fyrr en að uppboði lokun.  Þetta ákvæði gæti hvort heldur gilt til bráðabirgða eða verið sett inn sem fast ákvæði.  Tilgangur þess, er að koma í veg fyrir að óeðlilega lágt verð fáist fyrir fasteign sem sett er að veði vegna þess eins að fáir aðilar mæta til uppboðsins eða til að koma í veg fyrir samantekin ráð nokkurra aðila um að bjóða óeðlilega lágt í eignir.  Þetta ákvæði á líka að tryggja, að eins mikið og kostur er fáist upp í veðskuldir við uppboð á fasteign.  Útfæra þarf nánar þetta atriði.
3. Skoða þarf að jafna ábyrgð lántakanda og lánveitanda, þegar óeðlilegar aðstæður skapast á fjármálamarkaði eða í hagkerfinu, t.d. vegna mikilla gengisbreytinga eða verðbólgu.  Athuga má að tengja kjör lána við kjör þeirra skuldbindinga lánveitandans sem eru vegna fjármögnunar lánsins.
4. Koma þarf í veg fyrir að hægt sé að elta skuldara vegna veðskuldar eftir að búið er að selja eign, sem veð var tekið í, á nauðungarsölu að beiðni kröfuhafa (eins eða fleiri).  Eins og lögin eru núna, þá er hægt að halda kröfu á lífi endalaust.  Það voru bankarnir sem buðu 100% lán og þeir áttuðu sig alveg á áhættunni sem þér tóku.  Slíkt lán á því ekki að gefa þeim "opið skotleyfi" á skuldara löngu eftir að búið er að "hirða" eignina bak við veðið af skuldaranum.
5. Skoða áhrif þess á veltu í þjóðfélaginu að hluti af útgjöldum heimilanna, sem áður fóru í einkaneyslu og sköpuðu þannig veltu í samfélaginu, fara núna í auknu mæli í greiðslu skulda við lánastofnanir.  Ruðningsáhrifin af minni einkaneyslu geta verið mjög mikil.  Í fyrsta lagi fá fyrirtækin ekki jafnmiklar tekjur og verða því að draga saman seglin.  Það leiðir til atvinnuleysis, lægri tekna, fyrirtæki hætta starfsemi eða fara í gjaldþrot.   Í öðru lagi leiðir það til minni skatttekna fyrir ríkissjóð sem leiðir til þess að ríkissjóður þarf að draga enn frekar saman í ríkisútgjöldum.  Samneyslan dregst saman með skertri þjónustu við þegnana eða hækkun skatta til viðhalda grunnþjónustu.  Í þriðja lagi eykur það líkur á frekari vanskilum á komandi mánuðum.
6. Koma þarf í veg fyrir að kröfuhafi, með lágt hlutfall krafna, geti stöðvað eða komið í veg fyrir samninga um skuldara við aðra kröfuhafa.  Hafi aukinn meiri hluti kröfuhafa, t.d. 2/3, samþykkt skuldbreytingu og skilmálabreytingar, þá geti aðrir kröfuhafar ekki komið í veg fyrir slíkt samkomulag með því að neita skuldara um sambærilega samninga.  Í núverandi kerfi, þá getur skuldari hafa náð samkomulagi við 99% kröfuhafa, en sá sem á 1% getur eyðilagt allt með því að fara í fjárnám eða krefjast nauðungarsölu.

Svigrúm til aðgerða:  Meta þarf getu einstakra lánastofnana til að taka þátt í svona aðgerðum.  Svo virðist sem skilanefndir Nýja Glitnis, Nýja Kaupþings og NBI muni gera ráð fyrir í stofnefnahagsreikningum bankanna, að verulegur hluti útistandandi skulda viðskiptavina muni fara á afskriftarreikning. Þannig má lesa það út úr gögnum frá Nýja Kaupþingi að 954 milljarðar eða 67,7% skulda muni fara á afskriftarreikning.  Það veitir bankanum mjög mikið svigrúm til að koma til móts við þá kröfu að höfuðstóll húsnæðislán verði lækkaður umtalsvert.  Þó ég hafi ekki séð opinberar tölur frá Nýja Glitni, þá bendir ýmislegt til að eitthvað svipað verði uppi á teningnum hjá þeim. 

Þá er spurningin hver staðan er hjá öðrum lánveitendum.  Um alla gildir svo sem að líklegast munu þeir ekki fá tiltekinn hluta lána sinna endurgreidd að fullu.  Allir horfast þeir því í augun við verulegt tap.  Það er staðreynd að tap þeirra eykst bara við það að fara í fullnustu mála.  Kostnaður sem leggst á skuldara vegna aðgerða gerir ekkert annað en að lækka þá tölu sem kemur í hlut kröfuhafa.  Af þeirri sök einni, er betra að fara beint í samninga sem líklega fela í sér afskriftir, en að fara í tímafrekar aðfarir og hugsanleg dómsmál.  En hvert er þetta svigrúm:

1. Íbúðalánasjóður (ÍLS):  Staða ÍLS er líklegast veikust af öllum.  Hann selur íbúðabréf á frjálsum markaði og notar þann pening til að lána til íbúðakaupa.  Möguleikar hann felast í tvennu.  Annars vegar framlagi úr ríkissjóði.  Hins vegar að stóru bankarnir þrír gefi sjóðnum afslátt af þeim íbúðabréfum sem þeir hafa keypt af sjóðnum.  Þriðji möguleikinn gæti tengst jöklabréfunum og samstarfi við þriðja aðila, t.d. lífeyrissjóðina, um það mál. 
2. Sparisjóðir og minni fjármálafyrirtæki:  Þessum aðilum býðst að selja ÍLS húsnæðislán sín óski viðkomandi sjóður eða fjármálafyrirtæki eftir því.  það verður ekki gert nema ÍLS fái afslátt af lánasafninu.  Treysti viðkomandi aðili til að veita ÍLS afslátt, þá ætti hann að geta veitt skuldaranum afslátt.  Annar möguleiki snýr að jöklabréfunum, en flest eiga þessi fyrirtæki erlendar eignir sem hægt væri að láta handhöfum jöklabréfa í té í skiptum fyrir jöklabréfin á hagstæðu skiptigengi.  Þriðji möguleikinn snýr að því, að þessi fyrirtæki tóku lán hjá gömlu bönkunum.  Samkvæmt upplýsingum í skýrslu skiptastjóra Gamla Kaupþings, þá er gert ráð fyrir að niðurfæra lán til lánastofnana um 108 milljarða.  Gera má ráð fyrir að einhver hluti þessarar niðurfærslu komi þessum fyrirtækjum til góða.
3. Lífeyrissjóðir:  Skoðum fyrst umfang lána lífeyrissjóðanna til sjóðfélaga.  Samkvæmt yfirlitstöflu um stöðu lífeyrissjóðanna 30.11.2008 og er að finna á heimasíðu Landsamtaka lífeyrissjóða, var heildarupphæð sjóðfélagalána 162 milljarðar og hafði aukist um 33 milljarða á árinu.  Gera má ráð fyrir að verulegur hluti þessarar aukningar stafi af verðbótaþætti lánanna eða allt að 20 milljarðar, en afgangurinn sé ný lán. Staða lífeyrissjóðanna er ekki góð eftir allt það tap sem þeir hafa mátt taka vegna falls bankanna.  Og lengi getur vont versnað, þar sem styrking krónunnar ætlar líka að reynast þeim neikvæð meðan ekki er hægt að gera upp samninga við gömlu bankana um gjaldeyrisvarnir.  En eins og bent hefur verið á, þá eiga lífeyrissjóðirnir annan möguleika.  Hann felst í jöklabréfunum, þ.e. að skipta á jöklabréfum fyrir hluta af erlendum eignum sjóðanna.  Fáist það gert á hagstæðu gengi, þá myndast svigrúm fyrir sjóðina að koma til móts við þá sem fengið hafa sjóðfélaga lán vegna fasteignakaupa.  Ef miðað er við að 162 milljarðarnir sem voru í sjóðfélagalánum 30.11.2008 séu allir vegna fasteignakaupa og lækka eigi höfuðstól lánanna um jafnvirði vísitöluhækkunar ársins, þá gerir það í mesta lagi um 30 milljarða.  Þetta er ekki há tala í ljósi heildareigna sjóðanna upp á rúma 1.700 milljarða eða eingöngu 1,8%.  Upphæð sem ætti ekki að vera lífeyrissjóðunum um megn.

Lokaorð:  Hér hef ég reynt að setja fram raunhæfa greiningu á þessu máli og þætti vænt um, að ef einhver lesandi sér verulega annmarka á henni, að hann setji athugasemd við þessa færslu.  Ég er svo sem búinn a velta þessu máli fyrir mér í talsverðan tíma og kannski ekki sanngjarnt að lesandi sem sér þetta í fyrsta sinn átti sig á öllu sem þarna er sett fram.  Ég reikna hins vegar með því að fjölmargir hafi velt þessum málum fyrir sér.  Ætlunin er að nota þetta í frekari hugmyndavinnu varðandi lausn á stöðu heimilanna og því mikilvægt að augljósir vankantar verði sniðnir af.

Þær aðgerðir, sem gripið verður til, verða að tryggja eins og kostur er, að fólk fái haldið húsnæði sínu, a.m.k. þar til eðlileg verðmyndun og velta er komin á fasteignamarkað, þannig að fólk fái sanngjarnt verð fyrir eigur sínar séu engin önnur úrræði.  Þær verða einnig að stöðva tímabundið aðfarir, nauðungarsölur og að kostnaður hlaðist upp á skuldarann vegna óþarfa aðgerða af hálfu lánadrottna uns fundin hefur verið ásættanleg lausn á vandanum sem skilgreindur var ofar í skjalinu.

Verður skaðinn bættur?

Einhverjir einstaklingar hafa þegar orðið fyrir fjárhagslegum skaða vegna þeirrar ákvörðunar Lánstrausts að skrá innkallanir vegna greiðsluaðlögunar á vanskilaskrá.  Mun Lánstraust bæta fólki þennan skaða?  Eða verður þetta bara eins og alltaf "ég gerð allt rétt og þarf ekkert að bæta"?

Mér finnst það liggja í augum uppi að Lánstraust hljóp á sig varðandi skráningar innkallana vegna greiðsluaðlögunar á vanskilaskrá.  Það var ekki í samræmi við vilja löggjafans og það var ekki í anda þess úrræðis sem greiðsluaðlögunin er.  Fyrir utan að dæmi eru um að einstaklingar, sem voru í innköllun, voru ekki einu sinni í vanskilum.  Hvernig er hægt að setja einhvern á vanskilaskrá, sem ekki er í vanskilum?

Lánstraust fær samt prik hjá mér fyrir að gera þessa breytingu á skráningaferlinu hjá sér.  Fyrirtækið fengi annað prik, ef það bætti sjálfviljugt skaðann sem það olli fólki.  Þetta er ekki spurning um að fyrirtækið hafi gert allt rétt samkvæmt starfsreglum.  Þetta er spurningin um þau siðferðislegu rangindi sem fólk var beitt.  Niðurlæginguna sem fólk varð fyrir.

Innkallanir vegna greiðsluaðlögunar ekki á vanskilaskrá