Héraðsdómur leitar í smiðju Hæstaréttar - Misskilningur varðandi erlend lán og fjórfrelsið

Ég get nú ekki sagt að niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í dag hafi komið mér á óvart.  Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 92/2010 frá 16. júní 2010 komst rétturinn að því að leigusamningur var lánasamningur, lánsamningurinn hafi verið í íslenskum krónum með gengisbindingu og gengisbindingin hafi verið ólögleg gengistrygging.  Héraðsdómur kemst að nánast samhljóða niðurstöðu í aðeins fleiri orðum.

Ég skil vel að fjármálafyrirtækin reyna allt til að fá klúðri sínu snúið sér í hag.  Þau buðu upp á ólöglega afurð sem er að valda þeim fjárhagstjóni.  En þegar maður les dóm Hæstaréttar í máli nr. 92/2010, þá er niðurstaða réttarins mjög skýr:

• Kaupleigusamningur var dæmdur vera lánasamningur, þar sem "leigutaki" greiddi vexti og átti að eignast bifreiðina í lok "leigutímans".
• Samningsupphæð var tilgreind í krónum.
• "Leigugjald" tók breytingum í samræmi við dagsgengi tilgreindra erlendra gjaldmiðla.

Öll þessi atriði áttu við  í máli nr. X-532/2010 sem Héraðsdómur Reykjavíkur kvað upp dóm um í dag.

Misskilningurinn um erlend lán og fjórfrelsið

Íslandsbanki lét reyna á í málflutningi sínum á fjórfrelsi EES samningsins um frjálst flæði fjármagns.  Hélt lögmaður bankans því fram að með banni við gengistryggingunni væri verið að hamla gegn frjálsu flæði fjármagns.  Þessu atriði hafnaði dómarinn alfarið með eftirfarandi rökstuðningi:

Með setningu laga nr. 38/2001 voru heimildir til að binda skuldbindingar í íslenskum krónum við gengi erlendra gjaldmiðla felldar niður. Lögin standa því hins vegar ekki á nokkurn hátt í vegi að lán séu veitt hérlendis í erlendri mynt. Reifun sóknaraðila á þeim málatilbúnaði að framangreind niðurstaða sé í andstöðu við skuldbindingar íslenska ríkisins samkvæmt EES-samningnum um frelsi til fjármagnsflutninga, sbr. 40. samningsins, er alls ófullnægjandi. Þykir sóknaraðili ekki hafa fært fram fyrir því haldbær rök að ákvæði VI. kafla laga nr. 38/2001 séu andstæð ákvæðum EES-samningsins um frjálsa fjármagnsflutninga, sbr. 40. gr. samningsins. Verður því að hafna þeim málatilbúnaði sóknaraðila.

Ég held raunar að dómarinn hafi getað gengið ennþá lengra.

Eftir að hafa rætt þetta atriði við ansi marga aðila á undanförnum tveimur árum eða svo, þá held ég að Íslandsbanki sé að misskilja þetta ákvæði EES-samningsins.  Ákvæðinu um frjálst flæði fjármagns er ekki ætlað að verja hagsmuni innlendra lánveitenda til að lána hér á landi í erlendri mynt.  Tilgangurinn er að gera erlendum lánveitendum kleift að veita lán hér á landi í mynt síns lands eða einhverri annarri mynt, þ.m.t. í íslenskum krónum.  Frjálst flæði fjármagns snýst um að fjármagn geti flætt yfir landamæri.  Innan hvers ríkis hefur slíkt frelsi ríkt frá því að bankaviðskipti voru gefin frjáls.  Fjórfrelsið á að tryggja að Íslandsbanki (eða þess vegna ég sem einstaklingur) geti tekið lán hjá erlendu fjármálafyrirtæki og það fyrirtæki geti fengið lögmætt veð til tryggingar lánveitingunni.  Ekki má koma í veg fyrir að a) peningarnir fari á milli landa og b) að lánveitandi þinglýsi veðbandi á veðhæfa eign sem lántaki veitir sem tryggingu.  Stjórnvöld mega setja reglur um framkvæmd þessara hluta og þær mega meira að segja vera íþyngjandi, en ekki má koma í veg fyrir lánveitinguna og ekki má koma í veg fyrir veðsetninguna.  Hér á landi gilda þær reglur að ekki má þinglýsa erlendu skuldabréfi á íslenska eign, en í staðinn er þinglýst tryggingabréfi. 

Ég hef nokkrum sinnum vitnað í grein Gunnlaugs Kristinssonar, löggilts endurskoðanda, Almenningur skuldar ekki erlend lán, sem hann birti á Lúgu Eyjunnar í desember 2009.  Þar bendir Gunnlaugur á þá augljósu staðreynd að krónan sé lögeyrir þessa lands.  Skuldbindingar milli innlendra aðila séu því alltaf í krónum.  Lán milli tveggja innlendra aðila séu því íslensk lán og geti aldrei verið erlend lán.  Sé lánveitandinn aftur erlendur aðili, þá sé lánið erlent lán, sama í hvaða mynt það sé veitt.

Að þessu sögðu, þá er alveg sama hvernig menn snúa sér í þessu máli, að lán sem veitt er hér á landi er íslenskt lán.  Skuldbindingin er í íslenskum krónum, útborgunin er í íslenskum krónum og greiðslan er í íslenskum krónum.  Fari ég með 100 USD seðil og vilji leggja hann inn á gjaldeyrisreikning, þá kaupir bankinn af mér seðilinn á kaupgengi og selur mér síðan gjaldeyri til að leggja inn á reikning.  Þannig var þetta a.m.k. um árið, þegar ég átti gjaldeyrisreikning í USD hjá SPRON.  Þegar ég síðan vildi taka út af reikningnum, þá snerist ferlið við. 

Fyrir nokkrum árum var ég staddur í Bretlandi og þurfti að millifæra greiðslu vegna reiknings í dollurum í banka.  Ég hafði búið mig undir þetta með því að hafa með mér nóg af dollaraseðlum.  Ég fyllti út innlagnarseðil í bankanum og rétti gjaldkeranum peningana.  Þá hófst ferli sem kostaði mig 10% aukalega.  Fyrst var seðlunum skipt yfir í pund og síðan var pundunum aftur skipt yfir í dollara sem millifærðir voru inn á hinn bandaríska reikning.  Svona fara gjaldeyrisviðskipti fram.  Og þess vegna skiptir ekki máli í hvaða mynt íslenskur banki gefur út skuldabréf.  Hann getur aðeins greitt lánið út í íslenskum krónum, þó peningarnir endi inni á gjaldeyrisreikningi.  Það getur verið að hann sleppi lántakanum við þóknanir og pappírsvnnu sem felst í því að skipta fram og til baka, en í bókum bankans eru viðskiptin skráð í íslenskum krónum og það er það sem skiptir mestu máli. Frjálst flæði fjármagns hefur ekkert með það að gera hver lögeyrir landsins er eða í hvaða mynt viðskipti innanlands eru stunduð.

Fjármögnunarleigusamningur ólöglegur

Athugasemdir

[svanborg (IP-tala skráð) 19.4.2011 kl. 21:01]

Sæll Marínó.

Athyglisvert. Getur fjármögnunarfyrirtæki þá fært bæði tæki og kaupleigusamning (skuld) sem eign?

[Benedikt Helgason (IP-tala skráð) 19.4.2011 kl. 21:13]

Ég skil dóminn þannig að mildustu kröfu bankans er hafnað, en hún hljóðaði upp á 11.848.583 kr. Hins vegar er fallist á kröfu varnaraðila um að eftirstöðvar samningsins séu 7.330.789 kr.

Ég hef skilið hærri töluna þannig að hún miði við einhvers konar SÍ vexti og þá væntanlega frá lántökudegi. Ég sé það hins vegar ekki í dómnum hvaða forsendur varnaraðili notar til þess að komst að sinni niðurstöðu.

Kann einhver að skýra út muninn á þessum tveimur tölum eða öllu heldur þeim forsendum sem liggja þeim til grundvallar? 

[Marinó G. Njálsson, 19.4.2011 kl. 21:32]

Benedikt, ég hef ekki upplýsingar um það, en er búinn að senda fyrirspurn á hæstaréttarlögmanninn sem var fyrir stefnda.

Svanborg, í þessu tilfelli færði Íslandsbanki eingöngu samninginn til eigna en ekki tækið.

[svanborg (IP-tala skráð) 19.4.2011 kl. 21:57]

Sæll aftur.

Já ég sá það. En ég var bara að spá í hvernig fjármögnunarfyrirtækin hafa þetta. Þeir hafa skráð sig sem eigendur, þinglýstir eigendur tækja, en hvað með skuldina eða fjármögnunarsamninginn (lánasamninginn eða leigusamninginn). Var hún eign?

[Helgi Njálsso (IP-tala skráð) 19.4.2011 kl. 22:37]

Dómurinn byggir á reglum um viðskiptabréf, sem kennd eru á 1 ári í lögfræði þeas að ekki er hægt að koma við öðrum vörnum en þeim sem að viðskiptabréfið ber með sér. Leigusamningar eru líka viðskiptabréf. Dómarinn bendir á að gengistryggingin er ólögleg , og að um kaup er að ræða sem að búin eru leigusamningi og þar með fellur í raun allt málið um sjálf sig.

[Anna Kristín Pétursdóttir (IP-tala skráð) 20.4.2011 kl. 00:37]

Samningurinn um "Frjálst flæði fjármagns" þýðir ekki að fjármálastofnanir geti vaðið inn á markaði í öðrum löndum. Ákvæðið þýðir að aðildarríkin að samningnum lofa því að tryggja að fjármagn í viðskiptum geti gengið á milli manna hindrunarlaust. Það væri eftir öllu að túlkunin gengi út á þar með þurfi fyrirtækin ekki að fara að laga og regluverki annarra þjóða...

Meir að segja gjaldeyrishöftin eru á "gráu" svæði gagnvart samningnum, en sennilega leyfir öryggisákvæðið að við vissar og tilteknar aðstæður í efnahagsmálum, þá mega aðildarríkin grípa til ráðstafana til verndar efnahag sínum.. 

[Gunnlaugur Kristinsson (IP-tala skráð) 20.4.2011 kl. 21:08]

Varðandi frjálst flæði fjármagns

Í athugasemdum við frumvarp um gjaldeyrismál sem síðar varð að lögum nr.  87/1992 er eftirfarandi skilgreiningu að finna á frjálsu flæði fjármagns:

„Í samningi um Evrópskt efnahagssvæði er í meginatriðum ákveðið að reglur EB á sviði gjaldeyrismála gildi um svæðið allt.  Það þýðir að engar hömlur má leggja á gjaldeyrisviðskipti í tengslum við inn- og útflutning  vöru og þjónustu, ferðalög og búferlaflutninga og fjármagnshreyfingar.“

Fjármagnshreyfingar eru skilgreindar í lögunum um gjaldeyrismál sem flutningar fjármagns til og frá landinu.

Ekki er með nokkrum hætti hægt að benda á að takmörkun á lánveitingum í erlendri mynt eða með erlent myntviðmið milli innlendra aðila séu hömlur á fjórfrelsinu og hægt að benda á eftirfarandi í því sambandi:

• Öllum heimilt að taka lán hjá erlendum aðilum og eru slík lán erlend. (fyrir utan gjaldeyrishöftin sem nú gilda).

• Til að lánveiting milli tveggja innlendra aðila geti talist lán í erlendri mynt hlýtur hún að verða amk. að tengjast 2. – 4. gr. laga um gjaldeyrsimál nr. 87/1992.  

• Þegar gjaldeyrir er kominn  til landsins og lána á þá peninga á milli innlendra aðila þá gildir lögsaga íslensku krónunnar í öllum almennum viðskiptun.  Jafnvel spurning hvort að hrein lánveiting milli innlendra aðila í erlendri mynt sé lögleg, falli hún ekki að skilyrðum laga um gjaldeyrismál.

• Öllum heimilt að flytja fjármagn til og frá landinu í samræmi við ofangreinda skilgreiningu lagafrumvarpsins á frjálsu flæði fjármagns (fyrir utan gjaldeyrishöftin sem nú gilda).

Maður vonar það að lögfræðingar og dómarar þessa lands beri gæfa til þess að fara að skoða fleiri lög en lög nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu varðandi ólögmæti lána með erlenda gengistengingu eða lána í erlendri mynt (sbr. dóm Héraðsdóms Rvk. E-2070/2010 sem var sérstakur.

[Marinó G. Njálsson, 20.4.2011 kl. 22:09]

Anna, það er ekkert verið að "vaða" inn á markaði, heldur eiga fjármálafyrirtæki rétt á því að setja upp starfsemi á heimastarfsleyfi sínu.  Annars er þessu lýst á eftirfarandi hátt í riti á vef utanríkisráðuneytisins:

Markmið Rómarsamningsins er að koma á frjálsum og óhindruðum flutningi fjármagns milli ESB-ríkja. Kveðið er á um að vinna skuli að því að afnema allar hindranir og mismunun í flutningum eigna manna sem búsettir eru innan sambandsins. Er hér átt við misrétti sem byggist á þjóðerni, búsetu eða því hvar fjármagnið er notað. Þessar reglur taka bæði til einstaklinga, félaga og fyrirtækja. Tilgangur þeirra er að vinna gegn höftum og hömlum á sviði gjaldeyrismála, lána og fjármagnsstarfsemi.

Varðandi starfsemi fjármálafyrirtækja í gistiríki segir:

Fjármálastofnun eða -fyrirtæki, sem hefur fengið starfsleyfi í einu af aðildarríkjunum, getur á grundvelli þess opnað útibú í sérhverju hinna ríkjanna án þess að þurfa til þess sérstakt leyfi stjórnvalda þar eða boðið fram þjónustu sína þar án þess að opna útibú. Þetta þýðir t.d. að íslenskur banki getur opnað útibú í Lúxemborg eða boðið þar fram þjónustu sína án þess að þurfa til þess leyfi þarlendra yfirvalda.

Um frjálst flæði fjármagns segir:

Frjálsir fjármagnsflutningar skiptast í tvo meginflokka:
1. Gjaldeyrisviðskipti vegna inn- og útflutnings vöru og þjónustu. Til þessa flokks teljast einnig vaxtagreiðslur af erlendum lánum og yfirfærslur vegna ferðakostnaðar og til námsmanna.

2. Fjármagnshreyfingar. Með fjármagnshreyfingum er átt við flutning fjár á milli landa sem ekki tengjast viðskiptum með vöru og þjónustu. Dæmi um fjármagnshreyfingar eru fjárfesting í atvinnurekstri, fasteignaviðskipti, verðbréfaviðskipti, lántökur og -veitingar, innlegg á og úttekt af bankareikningum og yfirfærsla á söluandvirði eigna þeirra sem fluttar eru af landi brott. Fjármagnshreyfingum er skipt í tvo flokka: skammtímahreyfingar fjármagns og langtímahreyfingar fjármagns. Með skammtímahreyfingum fjármagns er einkum átt við viðskipti með verðbréf og lán til skemmri tíma en eins árs og innlegg á og úttektir af bankareikningum. Langtímahreyfingar fjármagns eru allar aðrar fjármagnshreyfingar.

Þetta er það sama og ég talið um í minni færslu.

[Marinó G. Njálsson, 20.4.2011 kl. 22:18]

Gunnlaugur, ég gleymdi að vista mína athugasemd í dag, en setti hana inn þó hún væri efnislega keimlík þinni.

Síðan vil ég gera athugasemd við málflutning Einars Huga um að ríkissjóður þurfi hugsanlega að endurgreiða háar upphæðir af virðisaukaskatti.  Þetta er einfaldlega rangt.  Ástæðan er eftirfarandi:

A.  Fjármálafyrirtækið hefur ekki gert neitt annað en að skila þeim virðisaukaskatti sem það hefur innheimt.  Eina leiðin til þess að fjármálafyrirtækið eigi kröfu á ríkið er að lán hafi að fullu verið greitt upp. Vissulega eru dæmi um slíkt, en þá kemur næsta atriði ríkinu til hjálpar.

B. Allur skattur sem fjármálafyrirtækið hefur innheimt kemur sem útskattur hjá því og innskattur hjá greiðanda.  Greiðandinn hefur því notað innskattinn á móti sínum útskatti.  Eina leiðin til að "leigutakinn" eigi kröfu á ríkið er að innskattur hafi verið meiri en útskattur.  Slíkt er harla ólíklegt.

C. Þar sem um lánasamning var að ræða, þá hefði "leigutakinn" átt að greiða virðisaukaskatt af tækinu við kaup, en ekki dreifa honum yfir lengri tíma.  Fyrirtækið skuldar því ríkissjóði í reynd virðisaukaskatt fyrir mismuninum á því sem greitt hefur verið og verði tækisins.