Er raunhæft að afnema verðtrygginguna eða setja henni skorður?

Núverandi staða í þjóðfélaginu hefur kallað á mikla gagnrýni á notkun verðtryggingar.  Lög nr. 13/1979 um stjórn efnahagsmála, o.fl. voru samþykkt frá Alþingi 7. apríl 1979 og tóku gildi þremur dögum síðar, 10. apríl 1979.  Í VII. kafla laganna eru ákvæði um verðtryggingu sparisjár og lánsfjár.  Þessi lög ganga almennt undir nafninu Ólafslög í höfuðið á Ólafi Jóhannessyni, þáverandi forsætisráðherra.

Óhætt er að segja, að þessi lög hafa haft meiri áhrif á meðhöndlun fjárskuldbindinga á Íslandi undanfarna tæpa þrjá áratugi, en nokkur önnur lög samþykkt á Alþingi fyrr eða síðar.  Nokkrum sinnum hefur komið upp sú umræða að fella niður ákvæði lagana um heimild til að verðtryggja lánsfé, en því hefur jafnan verið hafnað sem algerri fásinnu.  Landsamband lífeyrissjóða fékk Tryggva Herbertsson til að taka saman greinargerð um þetta og skilaði hann henni í nóvember 2004 (sjá Áhrif afnáms verðtryggingar á íslensku lífeyrissjóðina).  Greinargerðin fjallar nær eingöngu um hverjir hagnast og hverjir tapa á afnámi verðtryggingar frá sjónarhóli lífeyrissjóðanna sem lánardrottna og skuldunauta, þ.e. þeirra sem taka lán hjá lífeyrissjóðunum.  Kemst hann ekki að neinni einhlítri niðurstöðu varðandi það.  Varla er hægt að segja að hann eyði miklu púðri í áhrif afnáms verðtryggingar á skuldbindingar sjóðanna, en það er dekkað með eftirfarandi texta:

Afnám verðtryggingar gæti þannig aukið óvissu lífeyrisþega hvað varðar kaupmátt lífeyris. Skuldbindingar sjóðanna eru þannig verðtryggðar og ef tryggingin yrði afnumin eignamegin er ljóst að hætta gæti skapast á misgengi milli eigna og skuldbindinga.

Í lokaorðum greinargerðarinnar segir Tryggvi:

Hér að framan hefur verið sýnt fram á að ekki er einhlítt hverjir hagnast og hverjir tapa á verðtryggingu. Við mikinn óstöðugleika í efnahagslífinu og tíð óvænt verðbólguskot er líklegra að skuldunautar hagnist á því að verðtrygging sé afnumin en að þeir tapi aftur á móti ef stöðugleiki og jöfn verðbólga ríkja. Ekki er ljóst hvað kæmi í stað verðtryggingar sem grunnur að vöxtum á langtímalánum ef vísitölutenging yrði afnumin en rétt er þó að benda á að afnám verðtrygginga á fjárskuldbindingar myndi taka nokkra áratugi í framkvæmd því ekki er hægt að breyta gerðum lánasamningum auk þess sem misgengi gæti skapast á milli eigna og skuldbindinga lífeyrissjóðanna. Jafnframt er líklegt að ekki yrði hægt að fá lán til jafn langs tíma og nú er.

Það er sem sagt fernt sem Tryggvi telur vinna gegn því að afnema verðtrygginguna:

1. Óvissan um hvað tekur við
2. Tímann sem það tæki að afnema hana þar sem ekki væri hægt að breyta gerðum lánasamningum
3. Misgengi á milli eigna og skuldbindinga
4. Ekki verður hægt að fá lán til langs tíma.

Skoðum þessi fjögur atriði.  Ég ætla að byrja á atriði nr. 2, en það á við mun fleiri aðila en bara lífeyrissjóðina:  Við höfum séð það á síðustu vikum að ýmislegt er hægt að gera í nafni laga, sérstaklega ef þau hafa forskeytið neyðar-.  Enda er sagt að neyð brjóti lög og nú held ég að komið sé að þeim tímapunkti.  Heimilin og fyrirtækin í landinu eru að kikna undan óhóflegri vaxtabyrði, hvort heldur í formi nafnvaxta eða verðtryggingar. Vakin hefur verið athygli á því að eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar verji eigendur verðtryggðra lánasamninga og er það fullgild ábending.  Því er nauðsynlegt að eitthvað komi í stað verðtryggingarinnar eða að henni verði takmörk sett.  Ég vill benda enn og einu sinni á leiðir, sem ég tel að geti verið færar.  Önnur er að setja þak á verðtrygginguna, þannig að fari verðbólga yfir segjum 6%, þá fær eigandi lánasamningsins verðbólguna ekki bætta umfram þessi 6%.  Þessa tölu mætti alveg eins festa við efri vikmök Seðlabankans.  Þá mætti hreinlega skipta verðtryggingunni út fyrir fasta vaxtatölu, t.d. efri vikmörkin, þ.e. 4%.  Sjálfum lýst mér betur á fyrri leiðina, þ.e. að halda verðtryggingunni til að byrja með, en setja henni takmörk. Samhliða því verði bannað að gera nýja verðtryggðasamninga og þeim sem fyrir eru verði smátt og smátt breytt.

Misgengið: Það er vissulega satt að hátt í 50% af útlánum lífeyrissjóðanna er í formi verðtryggðra útlána og meðan lífeyririnn er verðtryggður, þ.e. eftir að taka lífeyris er hafin, þá taka verðtryggingarákvæði gildi.  Undanfarin ár hefur ávöxtun lífeyrissjóðanna flestra verið vel yfir verðbólgu.  Undantekning er síðasta ár og síðan mun þetta ár fara illa út.  En hvað er það sem hefur skapað þessa ávöxtun?  Jú, óverðtryggði hluti ávöxtunarinnar.  Við getum ekki horft til áranna fyrir 1979 og sagt að staða lífeyrissjóðanna verði með þeim hætti innan nokkurra ára, ef verðtryggingin verður afnumin.  Þó svo að nú hafi komið slæmur skellur, þá hefur hann ekki áhrif í þessu samhengi.  Ástæðan er að skellurinn er að mestu að koma á óverðtryggða hluta eignasafns sjóðanna í formi mikillar lækkunar á hlutabréfaeign sjóðanna. Vissulega skerðist eign sjóðanna líka vegna verðtryggðra skuldabréfa, en sú skerðing er alveg óháð verðtryggingunni.  Hún hefur fyrst og fremst með fjárfestingastefnu sjóðanna að gera.  Við megum heldur ekki líta framhjá því, að sjóðirnir hafa hagnast gríðarlega á undanförnum árum á hlutabréfaeign sinni.  Sumir hafa náð að innleysa þann hagnað með sölu bréfanna, en aðrir sitja uppi með nánast verðlausa hluti.

Óvissan um hvað tekur við:  Ljóst er að breytilegir óverðtryggðir vextir er það sem kemur í staðinn. Það er engin lausn að bjóða fólki upp á óverðtryggð lán með himinháum breytilegum vöxtum.  Þá er verr af stað farið en heima setið.  Koma yrði í veg fyrir slíkt.  Í Danmörku eru reglur (ég veit ekki hvort það er bundið í lög) þar sem hámark er á þeim vöxtum sem taka má.  Sé verðbólga yfir þessum vöxtum, þá ber lánastofnunin það.  Mér finnst athugandi að koma á slíku kerfi.  Hverjir þeir hámarksvextir ættu að vera, veit ég ekki, en tryggja yrði að lánastofnunin héldi ekki vöxtunum stöðugum í þessum efri mörkum.

Ekki hægt að fá láns til langs tíma:  Það er mín skoðun, að verðtryggingin hafi frekar aukið á óstöðugleikann, en dregið úr honum.  Allar sveiflur í hagkerfinu verða ýktari og það tekur lengri tíma að jafna þær út.  Aðeins örfá lönd í heiminum hafa notast við verðtryggingu.  Önnur hafa komist alveg bærilega af án hennar.  Í þeim löndum hefur verið hægt að fá lán til langs tíma á lágum vöxtum.  Raunar hafa þeir, sem fjárfesta til langs tíma, frekar viljað skuldabréf með lágum vöxtum og veði í íbúðarhúsnæði, en bréf á hærri vöxtum sem bera meiri áhættu.  Síðan er spurning hvort hreinlega eigi ekki að banna lán til lengri tíma en 25 ára.  Afborgunarbyrði 10 milljón króna láns til 25 ára er kr. 33.333 á mánuði, en sé það til 40 ára er afborgunarbyrðin kr. 20.833.  Hér er munur upp á 12.500 kr.  Fyrsta afborgun 25 ára lánsins er ríflega 116 þúsund kr. meðan borga þarf 104 þúsund af 40 ára láninu. Eftir 10 ár eru greiðslurnar orðnar þær sömu, þ.e. um 83.000 kr. og eftir það er afborgun með vöxtum lægri á mánuði af 25 ára láninu.

Ástandið í efnahagsmálum þjóðarinnar og þá sérstaklega áhrifin af falli bankanna, sýnir að ekkert kerfi er óskeikult.  Verðtryggðareignir eru ekkert öruggari, en óverðtryggðar.  Á næstu mánuðum munu lífeyrissjóðirnir fara í gegnum tryggingafræðilega endurskoðun.  Búast má við því að niðurstaða þeirrar endurskoðunar verði skerðing á lífeyrisréttindum sem nemur á bilinu 5 - 15% eftir sjóðum.  Í sumum tilfellum verður þetta afturhvarf til réttinda sem áður höfðu verið uppfærð, þannig að ekki er um eiginlega skerðingu að ræða.  Í öðrum tilfellum verður skerðingin raunveruleg. 

Með skynsamlegri fjárfestingastefnu, þá munu allir lífeyrissjóðirnir vinna upp töp sín á innan við 10 árum.  Það gera þeir með því að halda hlutabréfum sínum og bíða eftir að þau hækki, að kaupa ný hlutabréf sem síðar hækka o.s.frv.  Í einhverjum tilfellum mun tapið leiða til frekari sameiningar sjóðanna.

Verðtryggingin snertir fleiri en lífeyrissjóðina.  Innlánseigendur eru með háar upphæðir á verðtryggðum reikningum.  Það er í sjálfu sér ekkert sem mun geta bannað innlánsstofnun að bjóða verðtryggða reikninga, en mér finnst sjálfsagt að um slíka reikninga gildi sömu reglur og um verðtryggð lán.  Sett verði þak á hve háir vextir geta verið.  Varðandi verðtryggð útlán annarra en lífeyrissjóða, þá gilda alveg sömu rök.  Verðtrygging verði annað hvort bönnuð eða henni settar skorður.

Svo ég svari spurningunni, sem ég set fram í fyrirsögninni, þá er svarið játandi.  Það er raunhæft að afnema verðtryggingu eða setja henni skorður með einu pennastriki.  Það sem meira er, það er heilmikil skynsemi í því.  Þó ekki væri nema út frá því sjónarmiði, að lítið réttlæti er í því að lán séu verðtryggð meðan tekjur eru það ekki.  Auk þess virðist allt benda til þess að líf íslensku krónunnar sé á enda.  Hún á kannski nokkur ár eftir, nema eitthvað kraftaverk gerist.  Hvort sem tekin verður upp evra, norsk króna, pund, svissneskir franka, bandarískir dalir eða kanadískir, þá munum við aldrei flytja verðtryggingarkerfið okkar yfir í nýja mynt.  Seðlabanki viðkomandi ríkis/Evrópu myndi aldrei samþykja slíkt.  Bara út frá þessari ástæðu einni, á verðtryggingin ekki rétt á sér og óhjákvæmilegt er að hún verði lögð niður sem fyrst.  Núna er tækifærið og það á að grípa.

Athugasemdir

[Tryggvi Helgason, 11.12.2008 kl. 02:28]

Vitaskuld á að afnema þessa verðtryggingu. Að mínu mati þá er þetta ekkert annað en sjálfvirk verðbólguskrúfa. Þetta bull var sett á með lögum, og þetta ber að afnema með lögum, - neyðarlögum, ef ekki vill betur til.

En það er nauðsynlegt að gera margt fleira á sama tíma.

Það er, fyrst og fremst, að festa gengi krónunnar við bandaríska dalinn, ellegar að taka upp nýja mynt og festa gengi nýju myntarinnar við dalinn.

Og bara svona til upplýsinga fyrir þá sem ekki skilja gagnsemi þess að festa gengi okkar íslensku myntar, við bandaríska dalinn, - þá eru lánastofnanir í Bandaríkjunum, nú þessa dagana, að auglýsa lán til húsakaupa með 5,5 % vöxtum, til 30 ára, - fastir vextir og ekkert vísitölu-uppbótarrugl.

[Hlédís, 11.12.2008 kl. 07:28]

Þakka ykkur, Marínó og Tryggvi, fyrir að halda skynsemi á lofti.  Mér þykir furðulegast nú síðusti misserin, að bankar hafa komist upp með að snarhækka RAUNVEXTI - vextina á verðtyggðu lánunum - án þess stjórnvöld hindri á neinn hátt. Þar er þó hægt að setja þak!   Sjálf fæ ég nú of háa vexti á verðtryggðum innlánsreikningi sem hef lagt sparnað á lengi -  og er lífeyrirþegi í rýrnuðum sjóði. Verð samt jafnánægð og lántakendur, er verðtyggingar-draugurinn verður "kveðin niður". Það þarf að gerast!

[Bjarni Kjartansson, 11.12.2008 kl. 08:41]

Svar mitt er og verður JÁ það á að afnema og banna með öllu tryggingar fram í tímann, sem öngvum er gerlegt að sjá fyrir um.

Svo er annað sem menn kjósa að líta framhjá en æpir á hvern sem hefur augu til að lesa skýrslur nútímans.

ÞEIR SEM RÁÐA AÐSTÆÐUM OG ÞANNIG VERÐBÓTUM Í GEGNUM GENGI ÞENSLU OG ANNAÐ, HAFA EINNIG MESTAN HAG AF HANDSTÝRINGU ÞESSA FYRIRBÆRIS OG HAFA NOTAÐ OG MUNU AFTUR NOTA EINMITT ÞESSI TÆKI SÍN.

Það eitt ætti að vera nægjanlegt til, að banna þennan viðbjóð.

Miðbæjaríhaldið

[Gísli Ingvarsson, 11.12.2008 kl. 11:54]

Mér hlýnar um hjartarætur. Marinó hefur komist að ásættanlegri niðurstöðu.Nú er tækifærið að losna við vt vandann!

[Marinó G. Njálsson, 11.12.2008 kl. 12:01]

Er þetta háð eða raunveruleg gleði, Gísli?

[Einar Áskelsson (IP-tala skráð) 11.12.2008 kl. 13:10]

Kærar þakkir Marinó fyrir greininguna þína.  Fólk sér og heyrir gjarnan rökfærslur með og á móti sem eru alltof flóknar.  Mér fannst þú komast ansi flott frá þessu á mannamáli sem ég held og vona að flestir skilji.  En þeir sem verja verðtrygginguna eru að sjálfsögðu að hugsa um eiginhagsmuni, sem þetta kerfið hefur alið af sér þessi 30 ár.  En fólkið blæðir á meðan.  Það er auðvelt að svara spurningunni játandi eftir þessa úttekt, en eins og þú segir sjálfur, þá leysist málið líklega ekki fyrr en með upptökku annarrar myntar.

[Diesel, 11.12.2008 kl. 20:55]

Marínó, þetta er fínasta greining hjá þér. Loksins á mannamáli.

Afnemum verðtrygginguna strax, áður en hún knésetur fleiri heimili.

[Magnús Orri Einarsson (IP-tala skráð) 12.12.2008 kl. 08:13]

Þessa grein skrifaði ég og fékk birta í Morgunblaðinu þann 27.11.2006. Tak það reyndar fram strax að það er margt breytt frá því að þetta var skrifað og að ýmsu leiti er aftur kominn "gamli" tíminn þannig að ef eitthvað er þá er þetta auðveldara nú en áður.

Tek svo heilshugar undir það að verðtrygging viðheldur (magnar upp) verðbólgu þannig að hún verður að hverfa.

"Í verðtryggðu samfélagi eins og á Íslandi er það enginn hvatning fyrir lánastofnanir að vera Seðlabanka og ríkisstjórn til aðstoðar í baráttunni við verðbólgu og er það vegna þess að þeir fá alltaf sitt og að auki vexti. Með öðrum orðum það er enginn ástæða fyrir þá að vera að ómaka sig með þessu og halda niðri verðbólgu, þeir eru öruggir með sitt. 

Þegar samfélag er ekki verðtryggt þá fá lánastofnanir ekki verðbætur og svo vexti þar á ofan heldur bara vexti, þetta þýðir að þegar verðlag fer hækkandi og þar með verðbólgan þá byrja lánastofnanir strax að tapa og þá draga þær strax úr lánveitingum og þar með kaupgetu fólks og fyrirtækja. Þetta hefur þau áhrif að verðbólgan hjaðnar fljótt og lánastofnanir halda sinni álagningu (vöxtum).

En í nútíma markaðshagkerfi er það vilji til að kaupa og aðgangur almennings og fyrirtækja að fjármagni en ekki seðlabanki og ríkisvald sem stjórna, þar sem opinberir aðilar eru orðnir peð í krónum og aurum talið. Þegar verðtrygging var sett á var ekki svoleiðis umhorfs á fjármálamarkaði. Þá réðu misvitrir stjórnmálamenn ferðinni og áttu þeir auðvelt með að draga úr framboði peninga með einföldu pennastriki.

Þetta er hagfræði í sinni einföldustu mynd og lítur að framboði og eftirspurn. Áhrif þessara breytinga myndi helst koma fram í mun jafnari og minni hagsveiflum sem eru til mikilla bóta fyrir alla, en það er aðalmálið. Tregða við að breyta þessu kerfi strax er bara en ein birtingarmynd vanþekkingar alþingismanna á markaðshagkerfi.

Það er ekki ástæða til að hafa áhyggjur af bönkunum þeir eru með sérfræðinga í þessum málum sem passa þá, og vita þetta allt saman nú þegar. Þegar verðtrygging er afnumin þá er það bara á nýjum lánum.

Eldri lán njóta strax verndar þess umhverfis sem þá kemst á það er óverðtryggðra lána. Þau eldri hækka ekki mikið þar sem verðbólga verður strax minni og jafnari. Þessi lán verða svo greidd upp á einhverjum ótilteknum tíma sem er styttri en lánstíminn ef þau eru lántakanda óhagstæð af einhverjum ástæðum.

Þetta er ferli sem þarf að undirbúa vel en þegar það kemst á þurfa umskiptin að vera hröð og örugg til að fjármálamarkaðurinn verði ekki fyrir höggi."

[Sigurður M Grétarsson, 12.12.2008 kl. 17:23]

Förum aðeins yfir afleiðingarnar af því að frysta verðtryggingu í eitt ár miðað við 16% verðbólgu á því tímabili. Kostnaðurinn við slíka aðgerð er talin nema um 180 milljörðum kr. Það að heimila 6% hækkun myndi lækka þennan kostnað um rúmlega þriðjuna á fyrsta árinu en ef slíkt þak verður áfram samhliða hærri verðbólgu gæti kostnaðurinn endað á að verða enn meiri. Þetta er bara kostnaður lánveitenda og er ekki inni í honum tekjutap ríkis og sveitafélaga vegna lægri greiðslna lífeyrissjóða til sjóðsfélaga né hækkun bóta almannatrygginga vegna lægri tekna lífeyrisþega.

Eftir því, sem ég kemst næst er þessi aðgerð er talin valda 9% lækkun á eignasafni lífeyrissjóðanna til viðbótar við það tap, sem orðið hefur vegna hruns á verðmæti hlutabréfa þeirra. Það veldur því að í apríl þurfa lífeyrissjóðirnir að lækka greiðslur til elli- og örorkulífeyrisþega um 9% nema hjá lífeyrissjóðum ríkisins og sveitafélaga. Þar þurfa ríkið og sveitafélögin að hækka  mótframjlag sitt í lífeyrissjóði starfsmanna sinna. Þar kemur umtalsverður kostnaður fyrir ríkið og seitafélögin.

Til viðbótar við þetta kemru það, sem ég sagði áðan um tap bæði ríkis og sveitafélaga á tekjuskatti þeirra lífeyrisþega, sem fá lægri greiðslur. Síðan þarf TR að greiða hærri greiðslur í tekjutengdar bætur auk þess, sem sveitafélögin þurfa annað hvort að lækka tekjumörk varðandi afslátt á fasteignagjöldum elli- og örorkulífeyrisþega eða lenda í meira tekjutapi en nú er vegna þeirra liða.

Ríkið mun verða fyrir skattatapi vegna lægri fjármagnstekna eigenda vetðtryggðra bankareikninga.

Þessi aðgerð mun rýra verulega eigið fé nýju bankanna og því þarf ríkissjóður að leggja þeim til mun meira eigin fé en annars. Nú er talið að ríkissjóður þurfi að leggja bönkunnum til um 385 milljarða kr. í eigin fé en ef eignir þeirra eru rýrðar þarf eiginfjárframlag ríkisins að hækka, sem því nemur. Þetta mun þó ekki auka vænt söluverð bankanna þegar þeir verða seldir því þarna er aðeins verið að bæta þeim tap af þessum aðgerðum ef af þeim verður.

Sparisjóðirnir munu líka tapa miklu fé og það gæti jafnvel orðið til þess að einhverjir þeirra verði gjaldþrota. Er e3kki komið nóg af gjaldþrotum bankastofnanna hér á landi? Þeir sparisjóðir, sem þó lifa þetta af munu verða fyrir mikilli lækkun á eigin fé og munu þar af leiðandi vera verr í stakk búnir en ella til að taka þátt í uppbyggingu atvinnulífs á sínu starfssvæði og þar með verður minni stoð í þeim til að eyða því atvinnuleysi, sem stefnir í að verði hér á landi.

Krafan um frystingu verðtryggingar er því í raun krafa um að lífeyrisþegar, skattgreiðendur, eigindur verðtryggðra bankareikninga og stofnfjáreigendur sparisjóða greiði hluta húsnæðislána fyrir lántaka. Þetta er ekkert annað en flutningur á fé úr einum vasa í annan. Ekki held ég að lífeyrisþegar séu með rýmri fjárráð að meðaltali heldur en húsnæðiseigendur. Það er þröngt í búi hjá mörgum þeirra. 

Frysting vísitölu í eitt ár mun lækka greiðslubyrði húsnæðislána minna en greiðslujöfnunarvísitalan, sem þegar er búið að koma á. Hækkun vaxtabóta getur gert mun meira fyrir þá, sem eru í greiðsluerfiðleikum heldur en frysting lána fyrir aðeins brot af þeim kostnaði, sem frystingin kostar. Staðreyndin er nefnilega sú að meginþoirri húsnæðiseigenda ræður við greiðslur lána sinna þó vissulega taki sú hækkun í hjá mörgum þeirra þannig að það þarf að spara eitthvað á móti. Það er mun skynsamlegra í því kreppuástandi, sem nú blasir við að takmarka stuðning við þá, sem eru í vandræðum en ekki vera að dreifa honum jafnt yfir alla.

Til viðbótar við þetta mun slík frysting leiða til hærri vaxta á húsnæðislánum í framtíðinni. Það stafar af því að lánveitendur munu taka einn áhættuþátt til viðbótar inn í mat sitt á því hversu háa vexti þeir eigi að krefjast af húsnæðislánum hér á landi. Það er sá áhættuþáttur að við kreppu ákvekði stjórnvöld með lagasetningu að lántakar þurfi ekki að greiða allt lánið eins og um var samið. Jafnvel þó stjórnvöld geri þetta aldrei aftur þá munu væntanlega líða áratugir áður en fagfjárfestar fara almennt að treysta því að þetta verði aldrei gert aftur. Í því efni breytir engu þó við tökum upp Evrur því bæði innlendir og erlendir bankar, sem myndu lána húsnæðislán myndu gera ráð fyrir þeim möguleika að íslensk stjórnvöld hegði sér með þessum hætti á greiðslutíma lánanna. Þar að auki mun það leiða til fjármagnsflótta úr landi ef eina örugga fjárfestingarleiðin telst ekki lengur vera örugg.

Þessi hækkun vaxta af húsnæðislánum í framtíðinni mun síðan verða til þess að lækka húsnæðisverð og þar með tapa húseigendur allavega að hluta til ávinningi sínum af lækkun höfustóls lánanna.

Einnig má benda á að sú mikla skuldaaukning ríkissjóðs, sem af þessu hlýst mun leiða til enn meiri  lækkunar á lánshæfismati ríkissjóðs en þegar er orðið, sem síðan lækkar verðmæti íslenskra ríkisskuldabréfa með tapi fyrir eigendur þeirra og einnig mun það gera okkur enn erfiðara en ella að ná okkur upp úr kreppunni því ríkissjóður hefur þá minni möguleika á að setja aukið fé í hagkerfið með auknum framkvæmdum. Í skýrslu IMF í tengslum við lánsumsókn okkar kemur fram að ekkert megi út af bera varðandi fjármál ríkissjóðs ef við Íslendingar eigum að geta greitt þau lán, sem við erum að taka núna.

Þessi krafa um frystingu vegðtrygginga húsnæðislána er því út í hött. Það væri algert glapræði að gera þetta. Þessi krafa er ekkert annað en popúlismi enda eru það popúlistaflokkarnir á Íslandi, Frjálsyndi flokkurinn og VG, sem eru einu flokkarnir með þetta á stefnuskrá sinni.

[Marinó G. Njálsson, 12.12.2008 kl. 18:09]

Sigurður, þakka gott innlegg.  Þú talar um frystingu verðtryggingarinnar, en það er ekki það sem ég er að tala um.  Ég er bara að velta því fyrir mér, hvort hægt væri að setja þak á hana eða afnema.

En varðandi það sem þú segir, þá hef ég lagt það til að verðbætur ársins verið lagðar á afskriftarreikning.  Greiðslujöfnunarleiðin er ekki ólík nema að ég segi að það sem stendur eftir í lok lánstímans verði afskrifað í staðinn fyrir að lengja lánið.

Ég kom með færslu hér 6. október (sjá Hugmyndir að úrræðum fyrir almenning), þar sem ég setti fram þá hugmynd að styrkja vaxtabótakerfið myndarlega til að mæta kostnaði við verðbætur og gengisbreytingar ársins.  Það er ekki að sjá á fjárlagafrumvarpinu að neitt slíkt sé í farvatninu.  Almenningur á bara að bíta í það súra og kyngja.

Ef við tökum stöðu bankanna og lífeyrissjóðanna, þá megum við ekki líta svo á, að skerðing eigna af þessum sökum í ár eða tvö leiði til endanlegrar skerðingar.  Ég get ekki séð að það verði neitt betra að taka yfir eignir í hundruða, ef ekki þúsunda, vís og þurfa að fara í miklar afskriftir út af því.  Það er best fyrir alla að gera skuldurunum kleift að greiða af skuldum sínum með því að lækka höfuðstólinn sem greitt er af.  Hallur Magnússon hefur komið með þá tillögu að senda fasteignaeigendur í greiðslumat og láta upphæð höfuðstólsins ráðast af niðurstöðu greiðslumatsins.

Vandræði fasteignaeigenda vegna hátt í 20% hækkun verðbóta og 40% lækkunar krónunnar á árinu kemur hruni bankanna frekar lítið við.  Þetta er allt afleiðing af undanfara hrunsins og þó svo að bankarnir hefðu ekki hrunið þá hefði þurft að taka á þessu.  Vissulega hefði verið auðveldara að ráða við þetta, ef bankarnir hefðu staðið af sér storminn.  Núna er þetta allt hluti af sama pakkanum og verður það þar til málin eru leyst.  Það eru ekki mörg heimili sem geta staðið undir þeirri auknu greiðslubyrði sem hellst hefur yfir þau samhliða hugsanlegu tekjutapi.  Við megum heldur ekki gleyma því, að verðbólguviðmið Seðlabankans eru 2,5%.  Frá því að þau voru tekin upp hefur honum nokkurn veginn gjörsamlega mistekist að halda verðbólgunni innan þessara marka.  Ástæðan er m.a. verðtryggingin, en stýrivextir bankans bíta ekki á hana.  Það er því nauðsynlegt út frá hagstjórnarlegum sjónarmiðum að losna við verðtrygginguna eða breyta henni þannig að lánveitendur taki virkari þátt í því að halda aftur af þennslu, sbr. danska leiðin.  Best væri að afnema verðtrygginguna og taka upp dönsku leiðina.

Ég veit ekki hver er besta lausnin, en eitt veit ég:  Núverandi kerfi er gengið sér til húðar.  Það er barn síns tíma, en nú er öldin önnur.

[Magnús Orri Einarsson (IP-tala skráð) 12.12.2008 kl. 20:26]

Eitt í þessu sem Sigurður er að segja. Hvaðan kemur þessi peningur sem leggst við höfuðstólinn sem verðbætur? Ekki kemur hann frá miklum gróða banka og lífeyrissjóða af hluta- og skuldabréfum. Ekki vex hann á trjánum, Ekki er þetta hagnaður af auknum útflutningi. Þetta eru bara prentaðir peningar sem rýra verðgildi gjaldmiðilsins og aftur valda verðbólgu þ.e.a.s. verðbætur hvar sem þær eru eru verðbólguhvetjandi og flytja áhættu frá þeim sem lánar til þeirra sem fá lánað.

Hvor skyldi svo vera í betri aðstöðu til að meta hvort það sé undirliggjandi verbólga í þjóðfélaginu, lántakandi eða lánveitandi? Hvor er það sem hefur áhrif á kaupgetu, lántakandi eða lánveitandi?

Staðreynd málsins er þessi: Verðtrygging hefur fært ábyrgð á útlánum frá fjármálafyrirtækjum og út til almennings. Þar sem allt til loka september 2008 stjórnaðist kaupgeta almennings ekki af tekjum (launum) heldur af því hversu mikið var hægt að fá lánað í bankanum gat verðbólga ekki annað en hækkað, og það mikið.

Verðtrygging skekkir alla mynd og gerir það að verkum að öll vitræn hagstjórn verður mjög erfið, nánast vonlaus.  Og það sem meira er það hefur bara einn maður (pólitíkus) áttað sig á þessu og það er Steingrímur Hermannsson. En orð hans um að venjuleg hagfræðilögmál giltu ekki á Íslandi voru alveg dagsönn, þau voru bara ekki viðhöfð vegna verðtryggingar "pr.Se".

[Þórður B. Sigurðsson (IP-tala skráð) 12.12.2008 kl. 23:30]

Í kjölfar hruns efnahagskerfisins er ljóst að eitt af stóru málunum í dag snýst um húsnæðislán heimilanna. Eins og kunnugt hafa stjórnvöld nú gripið til þeirrar tímabundu ráðstöfunar að bjóða upp á frystingu afborgana erlendra lána til 4-6 mánaða. Beðið hefur verið eftir útspili stjórnvalda í tengslum við verðtryggðu lánin. Þann 14.11.2008 kynnti ríkisstjórnin svo „Aðgerðir í þágu heimilanna“ þar sem verðtryggðu lánin eru til umfjöllunar. http://www.forsaetisraduneyti.is/frettir/nr/3206

Þessar aðgerðir sem „einkum (eru) ætlað(ar) að hjálpa almenningi að standa við skuldbindingar sínar við erfiðar aðstæður“ eru í besta falli viðleitni. Í versta falli bera þær þess of skýr merki að ríkisstjórnin sé ekki í nógu góðum tengslum við þjóð þá sem hún hefur verið kosin til að vera málsvari fyrir. Betur má ef duga skal. Þörf er á varanlegum lausnum.

Ég vil því kynna til sögunnar hugmynd í þágu ríkisstjórnarinnar sem er einkum ætlað að hjálpa henni að standa við skuldbindingar sínar gagnvart kjósendum við erfiðar aðstæður:

Boðið verði upp á þann valkost að erlend lán verði umreiknuð á þann veg að þau líti út fyrir að hafa upphaflega verið tekin sem verðtryggð krónulán. Lánin verði svo endurfjármögnuð af Íbúðalánasjóði (í krónum) og skuldbreyting eigi sér stað. Íbúðalánasjóður taki veð í húsnæðinu á móti.

Verðtrygging verði gerð óvirk í beinu framhaldi. T.d. frá og með 1. júlí 2008. Verðtrygging verði ekki virk fyrr en Seðlabankinn nái verðbólgumarkmiði sínu sem er 2,5%. Hugsanlega taki þjóðin upp annan gjaldmiðil í millitíðinni þar sem verðtryggingin er ekki hluti af kerfinu.

Stofnaðir verði tveir aðlögunarsjóðir með löggjöf frá Alþingi sem taki á sig mismuninn. Annars vegar sjóður sem meðhöndli verðtrygginguna og starfi í líkingu við það sem Gunnar Tómasson, hagfræðingur, kynnti í Fréttablaðinu þann 12.11.2008:

„1. Verðbótaþáttur húsnæðis- og námslána frá 1. júlí 2008 til 31. desember 2009 komi hvorki til innheimtu hjá lántakendum né bætist við höfuðstól útistandandi lána heldur greiðist af sérstökum aðlögunarsjóði stofnsettum af Alþingi með neyðarlöggjöf líkt og beitt var við yfirtöku bankanna.

2. Aðlögunarsjóðnum sé heimilt að gefa út, og veitendum húsnæðis- og námslána sé skylt að taka við, til lúkningar á verðbótaþætti lánanna á ofangreindu tímabili skuldabréf til tíu ára sem (i) bera 5% nafnvexti á ári, (ii) eru afborgunarlaus fyrstu fimm árin, og (iii) endurgreiðast síðan með fimm jöfnum árlegum afborgunum.“

Hins vegar sjóður sem hefði það hlutverk að yfirtaka skuldir í erlendri mynt vegna skuldbreytingu á húsnæðislánum heimilanna og greiða þær skuldir niður. Þannig yrði til ríkistryggður sjóður, skuldsettur í erlendri mynt. Sjóðurinn gæti hugsanlega fjármagnað sig með skuldabréfaútboði því hugsanlega hefðu fagfjárfestar áhuga á að lána sjóðnum (ríkinu) fyrir þessum skuldum á hagstæðari kjörum heldur en upprunalegu lánin voru veitt á. Þannig væri jafnvel hægt að takmarka afföll sjóðsins í krafti magnviðskipta með skuldirnar. Nú og ef svo heppilega vill til að áform stjórnvalda um að styrkja gengi krónunnar takist þá lækkar höfuðstóll skulda sjóðsins í krónum talið.

Ef stjórnvöld vilja koma í veg fyrir fjöldagjaldþrot heimilanna og stórfelldan fólksflótta í kjölfarið verða þau að horfast í augu við að aðgerða sem þessa er brýn þörf. Því miður er tíminn afar naumur sem stjórnvöld hafa til að bregðast við yfirfofandi neyðarástandi. Sem betur fer höfum við hins vegar nægan tíma til að vinna okkur út úr hlutunum ef stefnan er tekin í rétta átt og velferð almennings tryggð. Tími breytinga er engu að síður núna. Um það verður ekki deilt.

http://www.heimilin.is/

[Sigurður M Grétarsson, 13.12.2008 kl. 09:22]

Hvað varðar hugmyndir þínar um vaxtabætur þá eru nokkrir hlutir, sem þarf að laga að mínu mati og er þar að sumu leyti svipaðar og þínar og að sumu leyti ekki. Það þarf bæði að hækka þá hámarksvexti, sem eru bættir og einnig hámarksupphæð. Þar, sem ríkissjóður hefur ekki ótakmarkaða fjármuni til að setja í þetta kerfi þá legg ég til að báðir þessir þættir verði háðir fjölskyldutærð. Þó verði ákveðin munur á bótum til einstæðra foreldra og annara foreldra. Þá verði ákveðin upphæð fyrir þá fullorðnu og svo viðbót fyrir hvert barn. Rökin fyrir þessu eru þau að þeim mun fleiri börn, sem eru á heimilinu þeim mun stærri íbúð þarf fjölskyldan og þeim mun meiri skuldsetningu þarf hún.

Ég tel enga þörf á að breyta eignaörkum. Þarna er verið að tala um nettóeignir og því hækka eignaörkin ekki við það að ná ekki að selja hina íbúðina. Þvert á móti lækka þau vegna hækkunar lánanna og lækkunar íbúðaverðs. Þeir, sem eru yfir eignarmörkunum eru þeir, sem síst eru í vandræðum.

Hvað varðar myntkörfulánin þá er þeim, sem eru með slík lán mismunað í vaxtabótakerfinu samanborið við þá, sem eru með lán í íslenskum krónum vegna þess að eini hluti lánsins, sem er ekki bættur með vaxtabótum og er kallaður "afborgun af nafnverði" er mældur í erlendu myntinni á gengi greiðsludags. Þessu þarf að breyta þannig að þessi hluti sé mældur á gengi lántökudags.

Það er hægt að selja lausamuni eins og bíla þannig að engin ástæða er til að veita vaxtabætur þeirra vegna að mínu mati. Það, sem þarf að gera fyrir þann hóp, sem er í vandærðum þeirra vegna er að flýta sér að heimila endurgreiðslu gjalda á bílum séu þeir seldir úr landi á meðan bílar eru enn söluvara í nágrannalöndum okkar. Bílar eru ekki nauðsynjavara og því engin ástæða til að vera með stuðningskerfi vegna kaupa á þeim.

Þær afleiðingar af frystingu verðtryggðra lána, sem ég nefndi eru afleiðing af því að 16% vísitöluhækkun sé ekki bætt. Þar var talað um frystingu í eitt ár. Miðað við það, sem þú ert að tala um er minni frysting á ári en í meira en eitt ár. Afleiðingarnar gætu því orðið enn meiri. Mér finnst það út í hött að einhver viðbót, sem greidd er síðar sé felld niður þegar lánstími er úti. Það myndi lækka verulega verðmæti skuldbyndinga vegna óvissu um þær greiðslur. Það er eðlilegt þegar lán vaxa greiðslugetu lántaka upp yfir höfuð að reyna fyrst lengingu lána og vera ekki að fara út í afskriftir fyrr en sú leið er fullreynd. Það á að vera almenn regla að menn standi við sínar skuldbyndingar og því ekki ástæað til að gefa afslátt nema ljóst sé að menn geti það ekki.

Það er misskilningur að heimili almennt ráði ekki við lán sín. Það er aðeins lítill hluti húsnæðiseigenda, sem ekki getur greitt af lánum sínum. Hækkun lánanna tekur vissulega í hjá mjög stórum hluta lántaka en flestir hafa svigrúm til að mæta þvi en þurfa vissulega að spara annars staðar á móti. EF við viljum geta hjálpað fólki í vændræðum og koma þannig í veg fyrir gjaldþrot þá skulum við nota til þess aðferðir, sem beinast beint að þeim hópi en ekki vera að dreifa aðstoðinni á alla húsnæðiseigendur því með slíku munum við aldrei geta veitt næga aðstoð til þeirra, sem verst eru staddir. Einhvers konar frysting á vísitölu hefur þann ókost að vera mjög dýr og dreifast of víða og þannig að mestu til fólks, sem getur staðið undir sínu án allrar aðstoðar. Slíkt er sóun á því svigrúmi, sem er til að aðstoða fólk í vanda.

Ég hef skilið hugmynd Halls Magnússonar þannig að um sé að ræða frystingu á greiðslum í þrjú ár þó þannig að fólk greiði í samræmi við getu sína samkvæmt greiðslumati. Síðan sé staðan tekin aftur eftir þrjú ár. Ekki sé um niðurfellingu á lánsupphæð að ræða nema endanlega sé ljóst að fólk getur ekki greitt af lánum sínum. Eftir þrjú ár er staðan vonandi orðin betri en hún er nú þannig að fólk sé komið með betri greiðslugetu og húsnæðisverð hugsanlega orðið hærra en það er nú.

Sennilega er nausynlegt að gefa eitthvað eftir af höfuðstóli lána þeirra, sem keyptu íbúðir sínar í íbúðaverðbólinni á árunum 2005 til 2007. Hins vegar er rétt áður en það er gert að sjá til hvar húsnæðisverð endar eftir að kreppan er hjá en ekki vera að fara út í þá aðgerð miðað við lágmarskverð í miðri kreppunni. Því skiptir öllu máli að hjálpa fóli í gegnum kreppuna með frestun greiðslna að hluta þannig að greiðslugetan sé viðráðanleg og bíða með að sjá til hvort nauðsynlegt getur orðið að gefa eftir af lánsupphæðinni. Menn tapa ekki á tímabundinni verðlækkun meðan menn þurfa ekki að selja.

[Sævar Finnbogason, 19.12.2008 kl. 02:20]

Enn og aftur frábær grein Marinó. Takk fyrir

[Jens (IP-tala skráð) 20.12.2008 kl. 00:46]

Þessar rökræður um verðtrygginguna virðast leiða til einskonar kynslóðabaráttu.  Eldri kynslóðin vill halda verðtryggingunni óbreyttri enda skuldir hennar að meðaltali minni en yngri kynslóðarinnar og styttra í að hún sé algjörlega upp á sinn sparnað kominn frekar en launatekjur.
Það sem hins vegar blasir við yngri kynslóðinni er ekki bara hækkuð greiðslubyrði heldur líka tæknilegt gjaldþrot, þ.e. eigið fé verður ekkert þegar við loksins komumst út úr kreppunni.
Velflestar barnafjölskyldur (fólk á aldrinum 25-45 ára) hafa fjárfest í húsnæði á síðustu 5 árum, sennilega 70-90% þessa hóps.  Eðli málsins samkvæmt er þessi hópur því mjög skuldsettur, enda fylgifiskur verðtryggðra lána að fyrstu árin eftir lántöku þá vex höfuðstóll lánsins, þrátt fyrir skilvísar afborganir.   Ég myndi því giska á að stærstur hluti þessa hóps hafi verið með húsnæði sitt veðsett að 70-90% í upphafi ársins, og verður með neikvætt eigið fé (veðsetning 110-130%) í lok næsta árs.  Þetta er ekki björt framtíðarsýn fyrir fólk sem að auki berst í bökkum við að standa undir greiðslubyrði lána og rekstri heimilis, tekjutap og jafnvel atvinnuleysi.  Ef við síðan erum sammála því að verðmætasta eign hvers þjóðfélags eru barnafjölskyldurnar (þar sem þær mynda framtíð þjóðfélagsins - viðhald þjóðarinnar) þá hljótum við að þurfa að skoða allar leiðir til að finna einhverja framtíðarvon fyrir þetta fólk.  Ef það þýðir einhverja "eignatilfærslu" frá sparifjáreigendum til húseigenda/skuldara þá verðum við kannski að sætta okkur við það, og reyna frekar að ná samkomulagi um hve stór sú tilfærsla á að vera.  Ef ekki er raunveruleg hætta á að við missum rjómann af þessari kynslóð úr landi, enda er það ekki mikill hvati til að búa á Íslandi að ein kynslóð eigi að taka á sig stærsta skellinn af mesta efnahagsáfalli í sögu lýðveldisins.

[Marinó G. Njálsson, 20.12.2008 kl. 01:29]

Jens, ég er sammála þér í því að það þarf einhvern veginn að lenda málinu.  Það þýðir ekki bara að láta lántakendur taka höggið.  Lánveitendur eru ekkert betur settir með að eiga þúsundir eigna, sem þeir þurfa að selja á niðursettu verði.  Ég myndi halda að það sé alveg eins góður leikur að lækka höfuðstólinn hjá núverandi eigendum.  Við sem skuldum mikið erum að borga milljónir, ef ekki milljóna tugi, í vexti og verðbætur á þessu ári vegna verðbólgu og/eða hárra vaxta.  Góðu fréttirnar í augnablikinu eru að millibankavextir og stýrivextir í útlöndum eru á niðurleið.  Það þýðir að vextir í CHF fara úr 4,2% í 1,4% og í JPY fara vextir úr 1,4% niður í 0,1%.  Fyrir þann sem er með 10 milljónir 50/50 í CHF og JPY, þá fara vextir (utan vaxtaálags) úr 280 þúsund á ári niður í 75 þúsund.  Munar um minna á þessum síðustu og verstu tímum. 3% vaxtaálag gerir síðan 300 þúsund til viðbótar.

[Sigurður M Grétarsson, 23.12.2008 kl. 16:23]

Ég er sammála Jens í því að við þurfum að skoða stöðu þeirra, sem keyptu sína fyrstu íbúð eða stækkuðu verulega við sig í þeirri húsnæðisverðbólu, sem gekk yfir landið síðustu árin. Hins vegar sé ég ekki ástæðu til að lækka höfuðstól lána þeirra, sem eru með íbúðir með svipuðu eða hærra verðmæti en nemur framreiknuðu kaupverði þeirra. Þeir hafa ekki tapað neinu vegna breytinga á raunverði íbúða sinna en eignarhluta, sem þeir hafa grætt á sama hátt.

Hins vegar tel ég að slík úttekt eigi ekki að fara fram í miðri verðlækkun í kreppu. Slík úttekt á ekki að fara fram fyrr en kreppan er að baki og húsnæðismarkaðurinn orðin eðlilegur aftur. Við vitum ekki enn hversu mikið lækkun húsnæðisverðs í kreppunni gengur til baka eftir að kreppunni linnir. Það fer að stórum hluta eftir því hversu mikill landflótti verður hér á landi. Ég tel að við ættum að bíða eftir að nokkuð góð mynd er komin á þá þróun áður við förum í slíka skuldaniðurfellingu.

Ég tel einnig nauðsynlegt við slíka skuldaniðurfellingu að horfa til fleiri lána en þeirra, sem eru með veð í íbúð viðkomandi eins ot til dæmis lán með veði í íbúð þriðja aðila, sem eru oftast foreldrar íbúðakaupenda. Við megum ekki láta þau lán sitja útundan ef farið er út í aðgerðir til aðstoðar þessu fólki.